Македон теле
From Wikipedia, the free encyclopedia
Македон теле — славян теле (үҙатамаһы: македонски јазик) — македондар теле, славян телдәренең береһе. Генетик төркөмләү буйынса болгар теленә бик оҡшаған, шуның менән бергә көньяҡ славян тел төркөмө сиктәрендә көнсығыш көньяҡ славян төркөмсәһен барлыҡҡа килтерә[4][5][6]. Ул телдә 1,5 миллион кеше аралаша. Башлыса Төньяҡ Македонияла таралған, македон телен йөрөтөүселәрҙең бәләкәй төркөмдәре шулай уҡ Албанияла, Болгарияла, Грецияла, Сербияла, Хорватияла, в ряде стран Көнбайыш Европаның ҡайһы бер илдәрендә, Америка Ҡушма Штаттарында, Канадала, Австралияла һәм башҡа илдәрҙә осрай[3][7]. Македон теле Төньяҡ Македонияла (1991 йылдан). Албанияла ҡайһы бер рәсми функцияларҙы үтәй[1]. Босния һәм Герцеговинала һәм Румынияла македон теленә төбәк теле статусын биреү мөмкинлеге бар[2].
Македон теле | |
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме |
македонски јазик |
---|---|
Илдәр |
Төньяҡ Македония; |
Рәсми статусы |
Төньяҡ Македония; Международные организации: |
Идара итеүсе ойошма |
Крсте Мисирков исемендәге македон теле иституты |
Был телдә һөйләшеүселәр |
төрлө мәғлүмәт буйынса |
Статус |
хәүеф янамай |
Классификация | |
Категория | |
Туғандаш телдәр: болгар, босний, серб, черногор, хорват һәм словен | |
Әлифба |
кириллица |
Тел коды | |
ГОСТ 7.75–97 |
маа 415 |
ISO 639-1 | |
ISO 639-2 |
mac (B); mkd (T) |
ISO 639-3 | |
Был телдә Википедия | |
Йәниҫәп мәғлүмәттәренә ярашлы, македон телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 1,408 млн кеше (2015)[3], уларҙан төньяҡ Македонияла йәшәүсе 1,345 млн кеше өсөн македон теле туған тел булып тора (2002)[8]. Баһалау мәғлүмәттәре буйынса, туған һәм икенсе тел булараҡ македон телен белгән кешеләр һаны 2 миллиондан алып 3,5 миллион кеше тип (2001) билдәләнә[4].
Македон теленең (фонетика и фонологија на македонскиот јазик) башҡа көньяҡ славян телдәренән айырылып торған йәки уларҙың ҡайһы берҙәренә яҡын булған үҙенсәлектәренә оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡы фонемаларҙың булмауы; һуҙынҡыларҙың редукцияһы булмауы; праславян телендә *ǫ танау һуҙынҡыһының а-ға (рака «рука») күсеүе; ижек яһаусы сонор тартынҡы r̥ булыуы; һүҙ аҙағынан (акцент төркөмөнән) өсөнсө ижектән дә йыраҡ төшмәгән үҙгәлекле палаталь тартынҡылар — аффриката — һаңғырау палаталь аффриката ќ, яңғырау палаталь аффриката ѓ (свеќа «свеча», меѓа «межа») булыуы; билдәләнгән (фиксированный) баҫым булыуы һ. б.[6]
Македон теленең морфологик (Морфологија на македонскиот јазик) һыҙаттар иҫәбендә килеш флексияларын юғалтыу; болгар һәм македон телдәрендә билдәлелекте һәм арауыҡтағы торошто күрһәткән артикль булыуы (книга «книга», книгата «эта книга», книгава «вот эта книга», книгана «та книга»); модаль-заман ҡылым формаларының ҡатмарлы системаһы булыуы; аорист һәм имперфекттың таралыуы; ќе киҫәксәһе ярҙамында киләсәк замандың аналитик барлыҡҡа килеүе; пересказывательный һөйкәлешенең (эвиденциальность) булыуы; инфинитив урынында да киҫәксәһе менән хәҙерге заман ҡылымдарының формаһы һ. б.[6]
Төп лексика фондын дөйөм славян лексикаһы тәшкил итә, төрлө ваҡытта македон теленә грек, төрөк, серб-хорват һәм башҡа телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр ингән[9].
Македон телендә өс: төньяҡ македон, көнбайыш македон һәм көньяҡ-көнсығыш македон (көнсығыш македон) диалекттары айырыла[6][10][11].
Әҙәби тел XX быуат уртаһында көнбайыш македон диалектының үҙәк һөйләштәре нигеҙендә кодланған була[5][12]. Кодификацияланғанына тиклем македон идиомы йышыраҡ, шул иҫәптән македондарҙың үҙҙәре тарафынан, болгар теле диалекттары төркөмө булараҡ ҡарала[13][14]. Македон теленең төп лексик фондын дөйөм славян лексикаһы тәшкил итә, төрлө осорҙа македон теленә грек, төрөк һәм серб-хорват һәм башҡа телдәр үҙләштермәләре ингән[9].
Македон теленең тел үҙенсәлектәре X—XI быуаттарҙың иҫке славян/сиркәү-славян теленең яҙма ҡомартҡыларын: Мария инжилы, Зограф инжилы, Ассеманиев инжилы һәм башҡалар сағылдыра. Македон яҙмаһының нигеҙендә кириллица ята[6][15].