Vísindi
Markviss leit við öflun þekkingar / From Wikipedia, the free encyclopedia
Vísindi eru kerfisbundin leit að þekkingu með rannsóknum sem byggjast á vísindalegum aðferðum. Meðal þess sem einkennir vísindalegar aðferðir er rökhugsun, nákvæmni, hlutlægni[1] og sannreynanleiki. Aðferðirnar eiga þannig að tryggja að vísindaleg þekking sé örugg þekking um viðfangsefnið.[2] Vísindarannsóknir hafa haft víðtækar afleiðingar fyrir þróun mannlegra samfélaga, meðal annars menntun, heilsu, tækni og stjórnarfar. Vísindastarf hefur verið kallað hornsteinn lýðræðis.[3] Oft er tekist á um gildi vísindarannsókna, til dæmis þegar fólk hafnar eða gerir lítið úr vísindalegri þekkingu sem stangast á við lífsviðhorf þess, stjórnmálaskoðanir eða trú.[4] Nýleg dæmi um málefni sem hafa orsakað deilur og gagnrýni á vísindarannsóknir eru loftslagsbreytingar, bólusetningar og erfðabreyttar lífverur. Vísinda- og tæknirannsóknir eru félagsvísindagrein sem rannsakar áhrif vísinda á samfélög og daglegt líf. Vísindarannsóknir eru unnar víða í samfélaginu, af einstaklingum, rannsóknarstofnunum og rannsóknar- og þróunardeildum stórfyrirtækja. Niðurstöður rannsókna eru gefnar út í vísindalegum útgáfum, oftast í ritrýndum tímaritsgreinum sem eru birtar í viðurkenndum vísindaritum.
Vísindasaga rekur sögu skipulegra vísindarannsókna frá fyrstu samfélögum fornaldar sem notuðust við ritmál. Í bæði Súmer og Egyptalandi hinu forna urðu framfarir í læknisfræði, stærðfræði og stjörnufræði sem varðveittust í vísindaritum. Vísindasagan rekur hvernig þróun vísindanna hefur oft ráðist af tilviljunum og heppni, ekki síður en skipulegri beitingu vísindalegra aðferða, og hvernig viðtekin vísindaleg sannindi breytast stöðugt með nýjum rannsóknum.[5] Vísindaheimspeki er grein heimspeki sem fæst við vísindi og vísindalega þekkingu. Eitt af þeim vandamálum sem vísindaheimspeki fæst við er afmörkunarvandinn: hvernig má greina vísindalega aðferð frá öðrum aðferðum við þekkingarleit, og vísindalega þekkingu frá annars konar þekkingu.[6] Hvernig er til dæmis hægt að greina vísindi frá hjáfræði og hver er munurinn á vísindalegum staðreyndum og rökstuddum skoðunum? Karl Popper notaði hrekjanleika til að leysa þennan vanda.[7] Samkvæmt Popper einkennist hjáfræði af því að ekki er hægt að sannreyna hvort staðhæfingar séu sannar eða ósannar. Thomas Kuhn hafnaði því hins vegar að hægt væri að afmarka vísindalega þekkingu með svo skýrum hætti þar sem öll vísindi mótast af ríkjandi viðhorfum á hverjum tíma.[6]
Vísindi skiptast í fjölmargar vísindagreinar sem eiga sér ólíka sögu, nota ólíkar aðferðir og rannsaka ólík viðfangsefni. Vísindafólk gengur yfirleitt í gegnum háskólanám til að fá þjálfun í viðkomandi grein. Í háskólum er algengt er að flokka vísindagreinar niður í deildir. Í Háskóla Íslands eru til dæmis sérstök svið fyrir hugvísindi (til dæmis sagnfræði og málvísindi), raunvísindi eða náttúruvísindi (til dæmis líffræði og jarðfræði), félagsvísindi (til dæmis stjórnmálafræði og hagfræði), heilbrigðisvísindi (til dæmis hjúkrunarfræði og næringarfræði) og menntavísindi (til dæmis þroskaþjálfafræði og tómstundafræði). Stundum er greint á milli formlegra vísinda (til dæmis heimspeki og stærðfræði) og empírískra vísinda (til dæmis mannfræði og efnafræði), eða vísinda sem leggja áherslu á hagnýtt gildi rannsókna (til dæmis verkfræði og viðskiptafræði) og vísinda þar sem gerður er greinarmunur á kennilegum rannsóknum, grunnrannsóknum og hagnýtum rannsóknum (til dæmis lögfræði og eðlisfræði). Sumar vísindagreinar, eins og læknisfræði og guðfræði, eiga sér yfir þúsund ára sögu; meðan aðrar, eins og sameindalíffræði og fötlunarfræði, eru tiltölulega nýjar af nálinni.