Հումանիտար ներխուժում
բռնապետական ռեժիմների դեմ պայքարող ժողովուրդներին պաշտպանելու կամ այդպիսի երկրներում մարդու իրավունքների խախտումներին վերջ դնելու նպատ / From Wikipedia, the free encyclopedia
Հումանիտար ներխուժում կամ մարդասիրական միջամտություն (անգլ.՝ Humanitarian intervention), օտարերկրյա պետության (կամ պետությունների) կողմից ռազմական ուժի կիրառում[1] կամ սպառնալիք` նպատակ ունենալով վերջ տալ մարդու իրավունքների կոպիտ և համատարած խախտումներին առանց թիրախ պետության համաձայնության[2]։ Մարդասիրական միջամտություններն ուղղված են վերջ դնելու ոչ միջամտող պետության քաղաքացիների մարդու իրավունքների խախտումներին[2]։ Մարդասիրական միջամտությունները նախատեսված են միայն ծայրահեղ հանգամանքներում մարդու իրավունքների խախտումները կանխելու համար[2]։ Միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում դրական արդյունքների հասնելու համար ինստիտուտներ և քաղաքական համակարգեր ստեղծելու փորձերը, ինչպիսիք են խաղաղապահությունը, խաղաղության կառուցումը և զարգացման օգնությունը, չեն մտնում մարդասիրական միջամտության այս սահմանման ներքո[2]։
Չկա մարդասիրական միջամտության հստակ ստանդարտ կամ իրավական սահմանում։ Վերլուծության ոլորտը (օրինակ` իրավունք, էթիկա կամ քաղաքականություն) հաճախ ազդում է ընտրված սահմանման վրա։ Մարդասիրական միջամտությունը սահմանափակվում է հաշվի առնելով միայն այն դեպքերը, թե արդյոք ընդունող պետության համաձայնությունը բացակայում է, արդյոք մարդասիրական միջամտությունը սահմանափակվում է պատժիչ գործողություններով, և արդյոք մարդասիրական միջամտությունը սահմանափակվում է դեպքերով, որտեղ եղել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի գործողությունների հստակ թույլտվություն[3]։ Այնուամենայնիվ, ընդհանուր համաձայնություն կա դրա որոշ էական բնութագրերի վերաբերյալ[4].
- Մարդասիրական միջամտությունը ներառում է ռազմական ուժերի սպառնալիքը և օգտագործումը որպես կենտրոնական հատկանիշ
- Դա միջամտություն է այն իմաստով, որ ենթադրում է միջամտություն պետության ներքին գործերին` ռազմական ուժեր ուղարկելով ինքնիշխան պետության տարածք կամ օդային տարածք, որը ագրեսիա չի կատարել այլ պետության դեմ։
- Միջամտությունը պատասխան է այն իրավիճակների, որոնք պարտադիր չէ, որ ուղղակի վտանգ ներկայացնեն պետությունների ռազմավարական շահերին, այլ դրա փոխարեն դրդված են մարդասիրական նպատակներով։
Մարդասիրական միջամտության միջազգային իրավունքի հայեցակարգը սկիզբ է առել Հուգո Գրոտիոսից և 17-րդ դարի եվրոպական քաղաքականությունից[5][6]։ Այնուամենայնիվ, այդ սովորութային իրավունքը փոխարինվել է ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ, որն արգելում է ուժի կիրառումը միջազգային հարաբերություններում` երկու սպառիչ բացառությունների դեպքում` ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի գործողությունները, որոնք ձեռնարկվել են VII գլխի համաձայն, և ինքնապաշտպանություն զինված հարձակման դեմ[7][8]։ Մարդասիրական միջամտությունների տեսակը և հաճախականությունը կտրուկ փոխվել են 19-րդ դարից ի վեր` Սառը պատերազմի ավարտից հետո մարդասիրական միջամտությունների զանգվածային աճով[9]։ Պատմականորեն մարդասիրական միջամտությունները սահմանափակվում էին այլ նահանգներում գտնվող սեփական քաղաքացիներին կամ էթնիկ կամ կրոնական նման խմբերի փրկությամբ (օրինակ` քրիստոնյա երկրները, որոնք միջամտում էին քրիստոնյաների անունից ոչ քրիստոնեական երկրներում)[9]։ 20-րդ դարի ընթացքում (հատկապես Սառը պատերազմի ավարտից հետո) հումանիտար միջամտության արժանի ընկալվող սուբյեկտների սահմաններն ընդլայնվեցին կրոնական և էթնիկապես նման խմբերից` ընդգրկելով բոլոր ժողովուրդներին[9]։
Մարդասիրական միջամտության թեման մնացել է արտաքին քաղաքականության հրատապ խնդիր, հատկապես 1999 թվականին Կոսովոյում ՆԱՏՕ-ի միջամտությունից հետո, քանի որ այն ընդգծում է պետական ինքնիշխանության սկզբունքի` ՄԱԿ-ի համակարգի և միջազգային իրավունքի որոշիչ հենասյունի, և մարդու իրավունքների և ուժի կիրառման հետ կապված միջազգային նորմերի միջև լարվածությունը[10]։ Ավելին, այն նորմատիվային և էմպիրիկ բանավեճեր է առաջացրել դրա օրինականության, մարդու իրավունքների խախտումներին արձագանքելու համար ռազմական ուժ կիրառելու էթիկայի տեսանկյունից, նաև երբ դա պետք է տեղի ունենա, ով պետք է միջամտի[11] և արդյոք դա արդյունավետ է։ Դրա կողմնակիցների համար այն հաճախ դիտարկում են որպես հրատապ գործողություն` ի դեմս մարդու իրավունքների ոտնահարման, պետական ինքնիշխանության իրավունքների, մինչդեռ հակառակ կողմի համար այն հաճախ դիտվում է որպես ռազմական միջամտության պատրվակ, որը հաճախ զուրկ է իրավական պատժամիջոցից, կիրառվում է ընտրողաբար և հասնում է միայն երկիմաստ նպատակների։
Սառը պատերազմի ավարտից հետո դրա հաճախակի օգտագործումը շատերին հուշում էր, որ ռազմական հումանիտար միջամտության նոր նորմ է ի հայտ գալիս միջազգային քաղաքականության մեջ, թեև ոմանց պնդմամբ սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունները և ԱՄՆ-ի «միջազգային ահաբեկչության դեմ պայքարը» վերջ դրեցին մարդասիրական միջամտության դարաշրջանին[12]։