Словак теле
From Wikipedia, the free encyclopedia
Словак теле (үҙатамаһы: slovenský jazyk (мәғл.), slovenčina, slovenská reč) — словактар теле, славян телдәренең береһе. Чех теленә яҡын, уның менән көнбайыш славян телдәре төркөмө сиктәрендә чех-словак төркөмсәһе менән берләшә[9][10][11]. Словак Республикаһының рәсми теле булып тора һәм Европа берлегенең 24 рәсми телдәренең береһе булып тора. Башлыса Словакияла киң таралған, словак телендә һөйләшеүселәр Чехия, Сербия, Венгрия, Румыния, Австрия, Хорватия, Канада, АҠШ, Австралия, Украина һәм башҡа илдәрҙә йәшәй. Үҙәк һәм Көнсығыш Европаның ҡайһы бер илдәрендә, словактар ҡағиҙә булараҡ, ойошоп йәшәй, словак теле төбәк тел статусына эйә.
Словак телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 5,2 млн самаһы (2013), шуларҙан Словакияла — 4,34 млн кеше (2012)[12].
Словак теле үҙенсәлектәренә (уларҙың бер өлөшө башҡа славян телдәре араһында айырыла) вокализм системаһында ҡыҫҡа һуҙынҡылар менән бер рәттән оҙон һуҙынҡыларҙың һәм оҙон һуҙынҡылар барлыҡҡа килтереүсе дифтонгтарҙың барлығы кеүек фонетик билдәләр; үҙенсәлекле /ä/ фонемаһының булыуы (хәҙерге телдә ҡулланылыуҙан сыҡҡан); ритм ҡанундарын таратыу, уға ярашлы оҙон һуҙынҡылар менән ижектәр (шулай уҡ дифтонгтар менән) бер һүҙ сиктәрендә бер-береһенең артынан ҡулланылуы мөмкин түгел; консонантизм системаһында — оҙон һуҙынҡылар һәм ҡыҫҡа ижек яһаусы [л], [л], [r], [r] сонорҙар ҡулланылыуы; нәҙегәйгән тартынҡыларҙың юҡҡа сығыуы, ике типтың барлығы l (алғы рәт l һәм нәҙек ľ) һ. б.Словак морфологияһына хас һыҙаттар булып төп килештә һәм күплек формаһында йәнле исемдәрҙең -ovia бөтөүе тора; ҡылымдарҙың хәҙерге заманда 1-се затта берлектә -m хәрефенә бөтөүенең киң таралыуы һ.б.[13]
Словак телендә өс диалект бүленә (йәки диалект төркөмдәр): көнбайыш словак, урта словак һәм көнсығыш словак[14].
XVIII быуатҡа тиклем словактарҙың әҙәби теле словак булып чех теле тора, XIX быуат уртаһында словак әҙәби теле башлыса урта словак диалекты нигеҙендә кодификациялана. Словак әҙәби тел тарихында (1000 йылға тиклем) иртә, әҙәбигә тиклем (1000—1787 йылдар) һәм әҙәби (1787 йылдан) осорҙар. Яҙма нигеҙендә ята латин графикаһына бүленә. Яҙмаһы нигеҙендә латин графикаһы ята. Словак яҙмаһының иң иртә ҡомартҡылары XV быуат аҙағы—XVI быуаттарға ҡарай, шул уҡ ваҡытта словак һүҙҙәре чех, немец һәм латин ҡомартҡыларының тәүге осоронда осрай[15][16].