Portugal
From Wikipedia, the free encyclopedia
An Portugal (Pinortuges: [puɾtuˈɣaɫ]), nga ha opisyal nga pagtáwag Repúblika Portugesa (Pinortuges: República Portuguesa [ʁɛ'puβlikɐ puɾtu'ɣezɐ]),[tigaman 1] usá nga soberano nga estado nga nahamutáng ha Península nga Ibérico ha habagatan nga Europa. Amo ini gikatundani nga nasod han kontinente nga Europa, nga ginsapitan ha katundan ngan salatan han Kalawdan Atlantico ngan ha amihan ngan sinirangan han Espanya. An teritoryo hiní naglalakip gihapon han Atlantico nga mga kapurupod'an han Azores ngan Madeira, an ngaduhá mga autónomo nga rehiyon nga mayda ira kalugaringon nga mga gobyerno nga rehiyonal. Ha 1.7 ka ribo nga km2, an Exclusibo nga Ekonomiko nga Zona hiní amo an ika-3 nga gidako-i han Unyon Europeo ngan an ika-11 nga gidako-i han kalibotan.[5]
Repúblika Portugesa República Portuguesa (Pinortuges)
| |
---|---|
Kahamutang han Portugal (lunghaw) – ha kontinente nga Europeo (manipis nga lunghaw & masirom nga gris) | |
Pamunuan ngan gidako-i nga syudad | Lisboa |
Opisyal nga mga pinulungan | Pinortuges |
Ginkilala nga mga rehiyonal nga pinulungan | Minirandes1 |
Ethniko nga mga grupo |
|
(Mga) Tawag hin tawo | Portuges |
Kagamhanan | Unitaryo nga semi-presidentehanon nga republika |
• Mangulo | Marcelo Rebelo de Sousa |
• Mangulo han Katitírok | Eduardo Ferro Rodrigues |
• Primer Ministro | António Costa |
Magbabalaod | Katitírok han Republika |
Kahimo An konbensyonal nga pitsa han Paglugaring 1139 | |
• Pagtukod | 868 |
• Pagbalik hin pagtukod | 1095 |
• De facto nga soberaniya | 24 Hunyo 1128 |
• Ginhadi-an | 25 Hulyo 1139 |
• Ginkilala | 5 Oktubre 1143 |
• Pagkilala han Santo Papa | 23 Mayo 1179 |
• Paghibalik hin Paglugaring | 1 Disyembre 1640 |
• Pagkilala han paghibalik hin paglugaring | 13 Pebrero 1668 |
• Republika | 5 Oktubre 1910 |
• ika-3 nga Republika | 25 Abril 1974 |
Langyab | |
• Bug-os | 92,090 km2 (35,560 sq mi) (ika-110) |
• Katubigan (%) | 0.5 |
Kamolupyohan | |
• Hulyo 2009 estimate | 10,309,573[1] (ika-77) |
• 2001 nga census | 10,355,824 |
• Densidad | 114/km2 (295.3/sq mi) (ika-87) |
GDP (PPP) | 2008 nga banabana |
• Bug-os | $236.049 ka bilyon[2] (ika-46) |
• Per capita | $22,232[2] (ika-39) |
GDP (nominal) | 2008 nga banabana |
• Bug-os | $244.640 ka bilyon[2] (ika-37) |
• Per capita | $23,041[2] (ika-32) |
HDI (2015) |
▲ 0.843[3] hataas hin duro · ika-41 |
Salapi | Euro (€)² (EUR) |
Zona hin oras | UTC0 (WET³) |
• Summer (DST) | UTC+1 (WEST) |
Format hin pitsa | dd-mm-yyyy, yyyy-mm-dd, yyyy/mm/dd (CE) |
Dapit hin pagmanehar | tuo (tikang han 1928) |
Kodigo hin pagtawag | 351 |
ISO 3166 nga kodigo | PT |
Internet TLD | .pt4 |
|
An Portugal amo an gimaihai nga estado ha Ibérico nga Peninsula ngan usá han mga gimaiha-i nga mga nasod-estado nga Europeo, nga diin an teritoryo hiní sunodsunod ngan padayon nga gin-uukyan, ginsusulong ngan gin-aawayan tikang han prehistorico nga mga panahon. An mga Pre-Celt, mga Celt, mga Carthagohanon ngan mga Romano ginsundan han mga pagsulong han mga Visigodos ngan Suebi nga mga Germanico nga mga katawhan. An Portugal na-estableser nga nasod dida han katapos han Kristiano nga Reconquista patok han mga Muslim mga Moro nagsalakay han Iberico nga Peninsula han 711 AD. Katapos han Pag-awayan han São Mamede, nga diin an mga Portuges nga puwersa nga pinamunuan ni Afonso Henriques nanlupig hin mga puwersa nga pinamunuan han iya iroy, nga hi Teresa han Portugal, an Kondado han Portugal nag-apirma han pagkasoberano hiní ngan hi Afonso Henriques nag-estilo han iya kalugaringon nga Prinsipe han Portugal. Ginproklamar hiyá ha urhe nga Hadì han Portugal ha Pag-awayan ha Ourique han 1139 ngan ginkilala hiyá han mga higrani nga mga ginhadi-an han 1143.[6]
Han mga ika-15 ngan ika-16 nga mga gatostuig, nagtukod an Portugal han syahan nga global nga imperyo, nga diin nahimo ini nga usá han mga gahom ha ekonomiko, polítika ngan militar.[7][8][9] Ha hini nga panahon, nga yana nga adlaw tinatawag nga Edad hin Descrubimiento, mga explorador nga Portuges nag-pioneer hin pag-explorar ha kadagatan, labi na han real nga patronahe ni Prinsipe Henrique nga Nabigante ngan Hadi Juan II, upod hin mga kilalado nga mga paglayag sugad han kan Bartolomeu Dias paglayag lahos han Kabo han Maupay nga Paglaom (1488), an descubrimiento ni Vasco da Gama ha dagat nga ruta ngadto ha India (1497–98) ngan han Europeo nga pagkadiskubre han Brasil (1500). Gin-monolopolisar han Portugal an komersyo hin panakot hiní nga panahon, ngan naghaluag an imperyo hin mga kampanya militar ha Asya. Kundi, mga panhinabo sugad han kaguba han Lisboa hin linog han 1755, an ka-okupar han nasod dida han mga Gera Napoleonico, ngan an paglugarking han Brasil (1822), dinmangat han Portugal nga naluya tikang hin gera ngan naibanan hin gahom ha kalibutan.[10]
Katapos han pagtanggal an monarkiya didâ han 1910 nga rebolusyon, gintukod an demokratiko kundi masamok nga Syahan nga Republika Portugesa, nga ha urhe nasaliwanan han Estado Novo nga rehimen nga autoritaryano nga kanan-tuo. Nahibalik an demokrasya katapos han Rebolusyon han mga Cravo han 1974, nga naghumán han Portuges nga Gera Kolonyal. Waray la mag-iha, ginhatagan in paglugaríng an haros tanan nga teritoryo hiní ha langyaw. An paghatag han Macau ngadto han Tsina han 1999 amo an tigaman han kataposan han gima-iha-i nga imperyo kolonyal.[11] Nagbilin an Portugal hin halarom nga impluwensya ha kultura ngan arkitektura ha kalibotan, an bilin hin labaw 250 ka ribo nga nayakan hin Pinortuges, ngan damo nga mga creole nga nahibase ha Pinortuges. Api iní han Nasyones Unidas ngan han Unyon Europeo. An Portugal usá gihapon han mga api nga nagtukod han NATO, han eurozone, han OECD, ngan han Komunidad hin mga Nasod han Pinortuges nga Yinaknan.
An Portugal usá ng nagdukwag nga nasod nga mayda hataas-hin-income nga abansado nga ekonomiya, usá nga nagdukag nga merkado, ngan higtaas nga mga standard hin panginabuhi.[12][13][14] Ginranggo iní hin hitaas ha environmental performance (ika-7), ha LGBTI nga mga katungdanan (ika-6 ha Europa),[15] ha pagkagawasnon hin prensa (ika-18), ha progreso hin sosyudad (ika-20) ngan ha prosperidad (ika-25), ngan mayda iní usá han mga gimaupayi nga network hin karsada ha kalibotan.[16] Upod han pagkamadig-on ha politika ngan hagmubo nga sukod hin krimen, ginranggo ini nga amo an pinakamurayaw nga nasod han EU ngan an ika-3 ha kalibotan.[17] Dugang pa, ginkilala iní nga usá han mga napulo-kag-limá nga sustainable nga mga estado,[18] nga nagmamantener hin unitaryo nga semi-presidentehanon nga republika. An Portugal nagraranggo labaw han OECD nga promedyo ha Matematika, Siyensya, ngan Pagbasa, kay amo ini an nasod nga mayda naipapahayag nga positibo nga ebolusyon han tanan nga mga study han PISA.[19] Bisan man kun ha kaagi usá iní nga Katoliko-nga-mayoriya nga nasod, han mga naglabay pa la nga mga dekada, nagbag-o an Portugal ngadto hin secular nga estado nga mayda usá han mga hagtaas nga ihap hin moral nga kagawasan han kalibotan. Amo ini an syahan nga nasod nga nag-abolir han pagpriso hin panginabuhi[20] ngan usá han mga gisayohi nga nag-abolir han sirot hin kamatayon. Mga buruhaton sugad hin aborto, parehos-nga-sexo nga pag-asawa ngan pag-adopt hin bata, ginbuligan-ha-mediko nga pag-inseminar para hin mga nag-uusá nga kababayinán ngan lesbyano nga mga magpadis,[21] ngan altruistic nga surrogacy[22] ginpanlegalisar. Han 2001, an Portugal amo an nagin syahan nga nasod ha kalibotan nga nagtanggal hin pagigin krimen an pagkaada ngan pagkonsumo han tanan nga mga ilegal nga droga, nga naghatag hin atensyon ha pagtambal ngan pag-iban hin pagkadaot, nga mayda dagko nga mga naabtan ha publiko nga salud.[23]