Pashtuniston (Pushtuniston)
From Wikipedia, the free encyclopedia
Pashtuniston — hozirgi Afgʻoniston va Gʻarbiy Pokistonning tub aholisi pashtunlar yashaydigan tarixiy hudud. Unda pashtun madaniyati, pashtu tili va pashtun milliy oʻziga xosligi asos boʻlgan.[4][5][6] Mintaqa uchun tarixan qoʻllanilgan muqobil nomlarga Pashtunxva (پښتونخوا) kiradi), Paxtuniston[7] yoki Pataniston[8][9]. Pashtuniston shimolda Turkiston, shimoli-sharqda Kashmir, sharqda Panjob va janubda Balujiston geografik rayonlari bilan chegaradosh[10].
Pashtunistan پښتونستان | |
---|---|
tarixiy hudud | |
Pashtunistan Bayroq | |
Aholisi (2012) |
tax. 42–50 million[1][2][3] |
1893-yilda Hindistonda Britaniya hukmronligi davrida Mortimer Dyurand Katta oʻyin davrida Afgʻoniston Amirligi va Britaniya Hindistoni oʻrtasidagi taʼsir doiralarining chegaralarini belgilab bergan va tarixiy Pashtun hududining yarmini Britaniya mustamlakachiligi ostida qoldirib, Dyurand chizigʻini chizgan; Dyurand chizigʻi endi Afgʻoniston va Pokiston oʻrtasidagi xalqaro tan olingan chegarani tashkil qiladi[11]. Anʼanaviy pashtun vatani Afgʻonistondagi Amudaryoning janubidagi hududlardan Pokistondagi Hind daryosining gʻarbidagi hududlargacha choʻzilgan; U asosan Afgʻonistonning janubi-gʻarbiy, sharqiy va baʼzi shimoliy va gʻarbiy tumanlarini hamda Pokistondagi Xayber-Paxtunxva va shimoliy Balujistonni oʻz ichiga oladi.[12]
XVI asr inqilobiy yetakchisi vaziristonlik Boyazid Pir Roshan va XVII asrda yashagan “jangchi-shoir” Xushxolxon Xattak mintaqada Boburiylar davlatiga qarshi jang qilish uchun pashtun qoʻshinlarini toʻpladi. Bu davrda Pashtunistonning sharqiy qismlari moʻgʻullar, gʻarbiy qismlari esa Safaviylar davlati tomonidan boshqarilgan. Pashtuniston 1-marta 1709-yilda, Mirvays Xotak Loy Qandahorda Safaviylarga qarshi muvaffaqiyatli qoʻzgʻolon koʻtarganida avtonom maqomga ega boʻldi. Pashtunlar keyinchalik Durroniylar sulolasiga asos solgan va 1747-yilda Afgʻoniston imperiyasini barpo etgan Ahmadshoh Durroniy boshchiligida birlikka erishdilar. Shunga qaramay, XIX asrda Afgʻoniston imperiyasi oʻzining sharqiy hududining katta qismini Sikx imperiyasiga, keyinroq Britaniya imperiyasiga boy berdi. Pashtun millatiga mansub Hindiston mustaqillik faollari orasida Abdul Gʻaffor Xon, Abdul Samad Xon Achakzay va Mirzali Xon bor. Abdulgʻafforxonning Xuday Xidmatgar harakati Hindistonning hindu-musulmon diniy yoʻnalishlari boʻyicha boʻlinishiga keskin qarshi edi[13][14][15]. Hindiston Milliy Kongressi Xuday Xidmatgar rahbarlari bilan maslahatlashmasdan boʻlinish rejasini qabul qilganligini eʼlon qilganida, Xon qatʼiy kelishmovchilikni bildirdi[16]. Bannu rezolyutsiyasiga qaramay, Xuday Xidmatgar harakati pashtunlar koʻp boʻlgan Shimoli-gʻarbiy chegara viloyati (NWFP) mustaqil Pashtun davlatiga aylanishini talab qilgan boʻlsa ham, NWFP 1947-yilgi NWFP referendumidan keyin Pokiston Dominioniga qoʻshildi[17][18]. NWFP referendumi Xuday Xitmatgar tomonidan boykot qilindi, Xon va uning ukasi, oʻsha paytdagi Bosh vazir Xon Abdul Jabbor Xon tomonidan rad etildi, ular saylovchilarga NWFPni mustaqil davlat qilish yoki uni mustaqil emas, balki Afgʻoniston bilan birlashtirish imkoniyatini bermasligini taʼkidladilar. Hindiston yoki Pokiston.[19][20] Keyinchalik Xon “Pashtuniston hech qachon haqiqat boʻlmagan” va mustaqil Pashtuniston gʻoyasi hech qachon pashtunlarga yordam bermasligini va ular uchun faqat azob-uqubat keltirishini taʼkidladi. Uning soʻzlariga koʻra, “Afgʻonistonning keyingi hukumatlari bu gʻoyadan faqat oʻz siyosiy maqsadlari uchun foydalangan”. Boshqa tomondan, Mirzali Xon va uning izdoshlari Pokistonni tan olishdan bosh tortdilar va Gurvekdagi bazasidan Pokiston hukumatiga qarshi partizan urushini davom ettirdilar.[21][22] Vaholanki, Pashtunlarning Pokiston davlati va hukumatidagi ishtirokining kuchayishi 1960-yillarning oxiriga kelib ayirmachi Pashtuniston harakatini qoʻllab-quvvatlashning yoʻqolishiga olib keldi. 1969-yilda Svat, Dir, Chitral va Amb avtonom knyazlik shtatlari Pokiston NWFPga birlashtirildi. 2018-yilda Afgʻoniston bilan avtonom bufer zonasi boʻlgan pashtunlar koʻpchilikni tashkil etuvchi Federal boshqariladigan qabila hududlari ham Xayber-Paxtunxva provinsiyasiga (ilgari NWFP sifatida tanilgan) birlashtirilib, mintaqani Pokiston bilan toʻliq integratsiyalashgan[23].