Mbili ya Afilika
From Wikipedia, the free encyclopedia
Mbiri ya Africa yikamba na kuwoneka kwa ŵanthu ŵa mtundu wa hominid, ŵanthu ŵakale na vyaka pafupifupi 300,000 - 250,000 vyaka vyajumphapo.[1] Mbiri yakwambilira iyo yikumanyikwa yikalembeka mu Eguputo wakale, ndipo pamasinda mu Nubia, Sahel, Maghreb, na ku Horn of Africa.[2]
Pamanyuma pa kuzgoka kwa Sahara kuŵa mapopa, mbiri ya kumpoto kwa Africa yikakhwaskana na Middle East na Southern Europe apo banthu ŵakamba kufumako ku Cameroon (Central West Africa) mu vigaŵa vinandi vya sub-Saharan pakati pa 1000 BC na 1 AD.[3]
Mu vyaka vyapakati pa 500 na 1500 C.E., chisopa cha Cisilamu chikamba kusazgikira kufuma ku Arabia m'paka ku Eguputo. Vyaru vinyake ivyo vikaŵako pambere charu chindambe kulamulira mu Africa vikaŵa Ufumu wa Ajuran, Ufumu wa Bachwezi, Ufumu wa D'mt, Ufumu wa Adal, Ufumu wa Alodia, Ufumu wa Dagbon, Ufumu wa Warsangali, Ufumu wa Buganda, Ufumu wa Nri, Chikhalidwe cha Nok, Ufumu wa Mali, Ufumu wa Bono, Ufumu wa Songhai, Ufumu wa Benin, Ufumu wa Oyo, Ufumu wa Lunda (Punu-yaka), Ufumu wa Ashanti, Ufumu wa Ghana, Ufumu wa Mossi, Ufumu wa Mutapa, Ufumu wa Mapungubwe, Ufumu wa Sine, Ufumu wa Sennar, Ufumu wa Saloum, Ufumu wa Baol, Ufumu wa Cayor, Ufumu wa Zimbabwe, Ufumu wa Congo, Ufumu wa Kaabu, Ufumu wa Ife, Ise, Carthage wakale, Numidia, Mauretania, na Ufumu wa Aksumite. Pa nyengo iyo caru ca Africa cikaŵa cakutowa comene, pambere ŵanthu ŵa ku Europe ŵandambe kulamulira caru ici, ŵanthu ŵakaghanaghananga kuti mu Africa mukaŵa vyaru vyakupambanapambana 10,000 na magulu gha ŵanthu ŵakujiwusa ŵekha, awo ŵakayowoyanga viyowoyero na mitheto yakupambanapambana.[4][5]
Kwambira kuumaliro wa vyaka vya m'ma 1400, ŵanthu ŵa ku Europe ŵakamba kuguliska ŵazga.[6] Mu vyaru ivi mukaŵa malonda gha ŵanthu ŵatatu. Pakwamba Ŵapwitikizi ŵakaguliskanga ŵazga, ndipo pamasinda ŵakagwiliskiranga ntchito nkhaza. Ŵakatumanga ŵazga ŵa ku West, Central, na Southern Africa.[7] Pamanyuma, ŵanthu ŵa ku Europe ŵakamba kuzunura charu cha Africa kufuma pa 10% (1870) kufika pa 90% (1914) mu nyengo ya nkhondo ya ku Africa (1881-1914). Ndipouli, pamanyuma pa kulimbana kwa wanangwa mu vigaŵa vinandi vya caru ici, kweniso kupeleŵera kwa caru ca Europe pamanyuma pa Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose (1939-1945), caru cose cikamba kuzgoka caru ca Africa.
Vinthu vinyake nga ni kulemba mbiri ya ŵanthu, kusanda malulimi, kusanda vinthu vyakale, na sayansi ya majini, vikawovwira chomene kuti ŵanthu ŵa mu Africa ŵamanye umo vinthu vikaŵira kale.