Draft:Tchalitchi la Katolika
From Wikipedia, the free encyclopedia
Tchalitchi la Katolika, ndilo tchalitchi likuru chomene pa charu chose.[4][7] Likuŵa limoza la mawupu ghakale chomene pa charu chose, ndipo lili na udindo ukuru chomene pa nkhani ya mbiri ya ŵanthu ŵa ku Western.[8][9][10][11] Tchalitchi ili lili na matchalitchi 24, kusazgapo Tchalitchi la Latin na 23 la Eastern Catholic, agho ghali na ma diocese na ma eparchy pafupifupi 3,5000[12]pa charu chose. Papa, uyo ni bishopu wa ku Roma, ndiyo ni muliska mulara wa mpingo.[13] Bishopu wa ku Roma, uyo wakumanyikwa na zina lakuti Holy See, ndiyo wakulamulira tchalitchi. Wupu uwo ukulamulira mu Rome uli na maofesi ghake mu msumba wa Vatican, uwo uli ku chigaŵa chichoko cha Rome, mu Italy.
Tchalitchi la Katolika | |
---|---|
Ecclesia Catholica | |
Classification | Ŵakatolika |
Scripture | Baibolo |
Theology | Cisambizgo ca Katolika |
Polity | Ndondomeko za boma la bishopu[1] |
Governance | Malo Ghatuŵa na Curia ya Ŵaroma |
Papa | Francis |
Matchalitchi ghanyake sui iuris | Tchalitchi la Cilatini na 23 Matchalitchi gha Katolika gha Kumafumiro gha Dazi |
Ma Diocese |
|
Parishes | 221,700 |
Region | Worldwide |
Language | Ecclesiastical Latin and native languages |
Liturgy | Western and Eastern |
Headquarters | Vatican City |
Founder |
|
Origin | 1st century Judaea, Roman Empire[2][3] |
Members | 1.378 billion (2021)[4] |
Clergy |
|
Hospitals | 5,500[5] |
Primary schools | 95,200[6] |
Secondary schools | 43,800 |
Visambizgo vikuruvikuru vya Cikatolika vikusangika mu cisambizgo ca Cikatolika ca ku Nicaea. Tchalitchi la Katolika likusambizga kuti ni tchalitchi limoza, lituŵa, la Katolika na la ŵapositole ilo likakhazikiskika na Yesu Khristu mu mulimo wake ukuru,[14][15][note 1] kuti mabishopu ghake ndigho ghakunjira mu malo gha ŵapositole ŵa Khristu, ndiposo kuti papa ndiyo wakunjira mu malo gha Petrosi Mutuŵa, uyo Yesu Khristu wakamupa mazaza.[18] Likuti likulondezga ivyo ŵapositole ŵakasambizganga, ndipo likusungilira unenesko wa mu Malemba na ivyo likusambizga.[19] Visambizgo vya cisopa ca Katolika ca ku mafumiro gha dazi nga ni visambizgo vya cisopa ca Katolika, visambizgo vya cisopa ca Katolika ca ku mafumiro gha dazi, visambizgo vya cisopa ca Katolika ca ku Roma, na visambizgo vinyake vya cisopa ca Katolika ca ku Latin, vikulongora kuti visambizgo vya cisopa na vyauzimu vikukolerana.[20][21]
Pa visungusungu vinkhondi na viŵiri, Ciphikiro Ciphya ndico nchakuzirwa comene, ndipo cikukondwelereka mu Misa.[22] Tchalitchi likusambizga kuti para wasembe wakupeleka cingwa na vinyo kuŵa sembe, vikuzgoka thupi na ndopa za Khristu. Ŵanakazi awo ŵakuchindikika ni Mariya, mama wa Ciuta, na Fumukazi ya Kuchanya.[23] Visambizgo vya Cikatolika vikulongora kuti nchakuzirwa comene kovwira ŵalwari, ŵakavu, na ŵakusuzgika. Tchalitchi la Katolika lili na masukulu ghanandi gha Katolika, maunivesite na makoleji, vipatala, na nyumba za ŵalanda pa charu chose.[24] Pali mawupu ghanandi agho ghakovwira ŵanthu.
Tchalitchi la Katolika lawovwira chomene ŵanthu ŵa ku Western pa nkhani ya vinjeru, maluso, sumu, na sayansi. Ŵakatolika ŵakukhala pa caru cose capasi cifukwa ca umishonale, kusamira ku vyaru vinyake, na kuzgoka. Kwambira mu ma 1900, ŵanthu ŵanandi ŵakukhala ku Southern Hemisphere, chifukwa cha kusuzgika chomene ku Middle East na ku Europe. Tchalitchi la Katolika likakolerananga na tchalitchi la Eastern Orthodox m'paka mu 1054 apo pakachitika chisopa cha East-West Schism. Pambere ungano wa ku Efeso undachitike mu 431 C.E., ŵa Ekleziya ya kumafumiro gha dazi nawo ŵakaŵa mu umoza uwu, nga umo vikaŵira na ŵa Ekleziya ya Orthodox pambere ungano wa ku Chalcedon undachitike mu 451 C.E.; wose ŵakapambananga cifukwa ca kupambana maghanoghano pa nkhani ya Khristu. Matchalitchi gha Katolika gha kumafumiro gha dazi, agho ghali na ŵanthu pafupifupi 18 miliyoni, ghakwimira Ŵakhristu ŵa kumafumiro gha dazi awo ŵakawelera panji ŵakalutilira kukolerana na papa pa nyengo ya kugaŵikana uku panji pamanyuma pake. Mu vilimika vya m'ma 1500, Ŵaprotesitanti nawo ŵakamba kugaluka. Kwambira kuumaliro wa vyaka vya m'ma 1900, Tchalitchi la Katolika lakususkika cifukwa ca visambizgo vyake vyakukhwaskana na kugonana, kususka ŵanakazi, ndiposo umo likucitira na nkhani za kugonana na ŵaliska.