Benin
From Wikipedia, the free encyclopedia
Benin (/bɛˈniːn/ (pulikizgani machemelo);[7] French: Bénin [benɛ̃], Fon: Benɛ, Fula: Benen), mwalamulo Charu cha Benin (French: République du Bénin), ndipo pakale Dahomey,[8] ni chalo icho chili ku Western Africa. Charu ichi chili kumafumiro gha dazi na Togo, kumafumiro gha dazi na Nigeria, kumpoto cha kumafumiro gha dazi na Burkina Faso, ndipo kumpoto cha kumafumiro gha dazi na Niger. Ŵanthu ŵanandi ŵakukhala mumphepete mwa nyanja ya Benin, iyo yili kumpoto kwa nyanja ya Atlantic.[9][2] Msumba ukuru wa charu ichi ni Porto-Novo, ndipo boma lili ku Cotonou. Charu cha Benin chili na malo ghakukwana 114,763 square kilometres (44,310 sq mi) ndipo ŵanthu ŵakukwana 13 million.[10][11] Ni caru cicoko comene ca ku malo gha cimphepo. Charu ichi nchimoza mwa vyaru ivyo vikutondeka comene, ndipo cuma cake cikuthemba comene pa vyakurya. Ŵanthu ŵanyake ŵakugwira nchito na kusanga ndalama kufuma ku ulimi.[12]
Republic of Benin République du Bénin (French) Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Bẹ̀nẹ̀ (Yoruba) |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Chiluso:
|
||||||
Nyimbo: L'Aube nouvelle (French) "The Dawn of a New Day" |
||||||
Makhalilo gha Benin (dark green) |
||||||
Msumba Waboma | Porto-Novoa | |||||
Msumba usani | Cotonou | |||||
National languages | List:
French Arabic English Aguna Aja Alada Fon Gbe Gen Gun Pherá Phla Tofin Tɔli Waci Berba Kabye Lama Lukpa Mbelime Mossi Nateni Ngangam Tammari Tem Waama Yom Kwa Chakosi Foodo Ede Ifè Mokole Yoruba Yoruboid Bariba Dendi Fula Hausa |
|||||
Mitundu ya Ŵanthu (2013 census[1]) |
|
|||||
Vipembezo |
|
|||||
Mwenecharu |
|
|||||
Mtundu wa Boma | Unitary presidential republic | |||||
- | President | Patrice Talon | ||||
- | Vice President | Mariam Chabi Talata | ||||
Independence | ||||||
- | Republic of Dahomey established | 11 December 1958 | ||||
- | from France | 1 August 1960 | ||||
Ukulu wa Malo | ||||||
- | Malo | 114,763 km2[2] (100th) 44,310 sq mi |
||||
- | Maji (%) | 0.4% | ||||
Chiŵelengelo cha ŵanthu | ||||||
- | 2023 estimate | 14,219,908[3] (74th) | ||||
- | Density | 94.8/km2 245.5/sq mi |
||||
GDP (PPP) | 2019 estimate | |||||
- | Total | $29.918 billion[4] (137th) | ||||
- | Per capita | $2,552[4] (163rd) | ||||
GDP (nominal) | 2019 estimate | |||||
- | Total | $11.386 billion[4] (141st) | ||||
- | Per capita | $971[4] (163rd) | ||||
Gini (2015) | 47.8[5] high |
|||||
HDI (2021) | 0.525[6] low ·166th |
|||||
Ndalama | West African CFA franc (XOF ) |
|||||
Mtundu Wanyengo | WAT (UTC+1) | |||||
Kalembelo kasiku | dd/mm/yyyy | |||||
Woko la galimoto | right | |||||
Intaneti yacharu | .bj | |||||
a. | Cotonou is the seat of government. |
Kwambira mu 17 m'paka mu 19 C.E., mu chigaŵa ichi mukaŵa ufumu wa Dahomey, msumba wa Porto-Novo, na vyaru vinyake vya kumpoto. Chigaŵa ichi chikachemekanga kuti Slave Coast kwamba mu 17th century chifukwa cha unandi wa ŵanthu awo ŵakaguliskikanga na kuguliskika mu nyengo ya malonda gha ŵazga ku Atlantic. Mu 1894, France yikatora chigaŵa ichi na kuchiŵika mu French West Africa. Mu 1960, charu cha Dahomey chikamba kujiyimira paŵekha. Pakuŵa caru cakujiyimira, Benin wali na maboma gha demokilase, gha ŵasilikari, na gha ŵasilikari. Boma ilo likamanyikwanga na zina lakuti Republic of Benin likaŵako pakati pa 1975 na 1990. Mu 1991, boma ili likasinthika na boma la Benin.[13]
Chiyowoyero cha boma mu Benin ni Chifurenchi, ndipo ŵanthu ŵakuyowoya viyowoyero vinyake nga ni Fon, Bariba, Yoruba, na Dendi. Chisopa chikuru chomene mu Benin ni Chikhristu (52.2%), Islamu (24.6%) na visopa vinyake (17.9%).[14] Charu cha Benin chili mu wupu wa United Nations, African Union, Economic Community of West African States, Organisation of Islamic Cooperation, South Atlantic Peace and Cooperation Zone, Francophonie, Community of Sahel Sahara States, African Petroleum Producers Association na Niger Basin Authority.