Naziunalissem
From Wikipedia, the free encyclopedia
Il naziunalissem è in’ideologia ch’ha la finamira che tut ils commembers d’ina naziun s’identifitgeschian e sa solidariseschian cun quella e che vul colliar questa naziun cun in stadi suveran. Naziunalissems vegnan (l’emprim) purtads da moviments naziunals; en stadis naziunals vegn il naziunalissem er purtà e reproducì tras las instanzas statalas sezzas. Tut tenor l’origin ed il svilup dal naziunalissem, è l’identitad da la naziun che vegn promovida tras quel mintgamai da different cuntegn; en dumonda vegnan criteris d’identificaziun culturals, etnics, religius e/u da derivanza.
Il 19avel tschientaner n’ha l’emprim betg enconuschì la noziun dal naziunalissem, mabain sulettamain quella dal princip dal stadi naziunal (Eric Hobsbawm). La finamira da tendenzas naziunalas era quella d’unir territoris sparpagliads, da stgaffir zonas da commerzi grondas e d’unifitgar la cultura, l’administraziun e la lingua franca en l’interess d’in’economia naziunala. En il senn dal dretg e da la filosofia sa tracti tar la naziun dal ‹pievel public›. Questa noziun na sto betg cumpigliar tut ils abitants d’in territori: Ils Stadis Unids da l’America han l’emprim excludì ils abitants da colur naira ed ils Indians. En il decurs dal 19avel tschientaner ha la gronda part dals stadis naziunals però extendì lur ‹pievel public› cun integrar ulteriuras gruppas da la populaziun e cun conceder al pievel dretgs adina pli vasts. L’idea dal stadi naziunal è oramai colliada cun ils princips da dretg da la statalitad moderna. Pass per pass han pudì sa far valair en rom da l’idea dal stadi naziunal l’emancipaziun dals Gidieus, il dretg d’eleger liber, la legislaziun unitara e l’egualitad dals dretgs da tut ils burgais. Sco ideologia che muventa las massas ha il naziunalissem sviluppà en il 19avel tschientaner adina dapli forza ed ha unì pievels, per part eterogens, tras in’identitad unifitganta.[1]
Istoricamain han ideas naziunalisticas cuntanschì l’emprima giada vigur politica vers la fin dal 18avel tschientaner, en rom da la guerra d’independenza americana e da la Revoluziun franzosa. En il 19avel tschientaner èn alura sa furmadas en l’Europa naziuns ch’accentuavan, cumpareglià cun la naziun statala franzosa, pli ferm in maletg da la naziun etnic, uschia per exempel la naziun culturala tudestga u la renaschientscha bulgaraisa. Ordaifer l’Europa èn naziuns savens sa furmadas en rom da las stentas da sa liberar da las structuras colonialas. Il pli tard dapi ch’è s’etablì en il 20avel tschientaner en il dretg internaziunal il princip dal dretg d’autodeterminaziun dals pievels, èn naziunalissems daventads in’ideologia egemoniala a nivel global.
Il naziunalissem sco tal n’è betg lià ad in sistem politic. Bain han dominà a l’entschatta models illuministic-democratics, ma pli tard èn divers moviments naziunalistics er sa colliads cun sistems monarchics, postcolonials, realsocialistics e faschistics.
Naziunalissems pon – sco en il cas da la Guerra da la Jugoslavia – manar a la ruina da stadis, ubain – sco en il cas dal risorgimento talian – unir stadis.
Il cuntramoviment e la cunterideologia tar il naziunalissem è l’internaziunalissem u cosmopolitissem. Il supranaziunalissem po esser collià cun ina diminuziun da l’orientaziun naziunala e cun cuntrareacziuns respectivas, quai che sa lascha observar a l’exempel dals stadis en l’intschess da l’Uniun europeica.