2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամ
ֆինանսական ճգնաժամ / From Wikipedia, the free encyclopedia
2007–2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամը, որը նաև հայտնի է որպես համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամ, ամբողջ աշխարհով տարածված ֆինանսական լուրջ ճգնաժամ էր։ Բանկերի կողմից ռիսկի ահռելի մեծացումը[2], զուգորդված Միացյալ Նահանգներում ենթածրագրային վարկերի շուկայի անկման հետ, հանգեցրեց Լեման եղբայրների սնանկացմամբ 2008 թվականի սեպտեմբերի 15-ին և միջազգային բանկային ճգնաժամով[3]։ Ճգնաժամը հարուցեց համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը, համաշխարհային անկումը, որը մինչև կորոնավիրուսի անկումը, մեծ ճգնաժամի օրվանից ամենալուրջ անկումն էր[4][5][6][7][8][9]։ Դրան հաջորդեց նաև եվրոպական պարտքային ճգնաժամը, որը սկսվեց Հունաստանի դեֆիցիտով 2009 թվականի վերջին, և Իսլանդիայի 2008–2011 թվականների ֆինանսական ճգնաժամը, որը ներառում էր Իսլանդիայի բոլոր երեք խոշոր բանկերի բանկային ձախողում և համեմատած չափի հետ իր տնտեսության մեջ ամենամեծ տնտեսական փլուզումն էր, որը կրել է ցանկացած երկրի տնտեսական պատմության մեջ[10]։
ԱՄՆ-ի ՀՆԱ-ի նկատմամբ ներքին հիպոթեկային վարկի պարտքը 1990 թվականների ընթացքում աճել է միջինը 46%-ից մինչև 73% 2008 թվականին՝ հասնելով 10,5 տրիլիոն դոլարի։ Դրամական միջոցների վերաֆինանսավորման աճը, երբ թանկանում էին տան արժեքները, խթանեց սպառման աճին, որը այլևս երկար չէր կարող ապահովվել, երբ տների գները անկում էին ապրում։ Բազմաթիվ ֆինանսական հաստատություններ պատկանում էին ներդրումներին, որոնց արժեքը հիմնված էր տան վարկերի վրա, ինչպիսիք են հիփոթեքային հովանավորյալ արժեթղթերը կամ վարկային ածանցյալները, որոնք օգտագործվում էին նրանց ապահովագրելու իրենց ձախողումից, որոնք զգալիորեն նվազել են արժեքի մեջ[11][12][13]։ Արժույթի միջազգային հիմնադրամը գնահատել է, որ ԱՄՆ-յան և եվրոպական խոշոր բանկերը կորցրել են ավելի քան 1 տրիլիոն դոլար թունավոր ակտիվների վրա ծախսելով և վատ վարկերից՝ 2007 թվականի հունվարից մինչև 2009 թվականի սեպտեմբեր[14]։
Ներդրողների վստահության բացակայությունը բանկի վճարունակության և վարկերի տրամադրման նվազումը հանգեցրին 2008 թվականի վերջին և 2009 թվականի սկզբին պաշարների և ապրանքների գների անկմանը[15]։ Ճգնաժամն արագորեն տարածվեց գլոբալ տնտեսական ցնցման մեջ՝ առաջացնելով բանկային մի քանի ձախողումներ[16]։ Այս ժամանակահատվածի ընթացքում ամբողջ աշխարհի տնտեսությունները դանդաղել են այն պահից, երբ վարկի տրամադրման խստացումը և միջազգային առևտուրը անկում ապրեցին[17]։ Բնակարանային շուկաները տուժեցին, և գործազրկությունն աճեց, ինչը հանգեցրեց վտարումների և կատարողական վարույթների։ Մի քանի ձեռնարկություններ ձախողվեցին[18][19]։ 2007 թվականի երկրորդ եռամսյակի իր գագաթնակետից՝ 64,4 տրիլիոն դոլարից ԱՄՆ–ում կենցաղային հարստությունը նվազել է 14 տրիլիոն դոլարով, մինչև 2009 թվականի առաջին եռամսյակի վերջ՝ 50,4 տրիլիոն դոլարով, ինչը հանգեցրեց սպառման անկմանը, ապա ՝ բիզնեսի ներդրումների անկմանը[20][21]։ 2008 թվականի չորրորդ եռամսյակում ԱՄՆ-ում իրական ՀՆԱ-ի քառորդ առ քառորդ անկումը 8,4% էր[22]։ ԱՄՆ գործազրկության մակարդակը 2009 թվականի հոկտեմբերին հասավ 10.0%-ի՝ 1983 թվականից ի վեր ամենաբարձր ցուցանիշը և մոտավորապես կրկնակի նախաճգնաժամային մակարդակը։ Մեկ աշխատանքային միջին ժամերը շաբաթվա ընթացքում նվազել են 33-ի, ամենացածր մակարդակն այն ժամանակվանից, երբ կառավարությունը սկսեց հավաքել տվյալները 1964 թվականին[23][24]։
Տնտեսական ճգնաժամը սկսվեց ԱՄՆ–ում, բայց տարածվեց աշխարհի մնացած մասերում։ ԱՄՆ սպառումը կազմում էր 2000-ից 2007 թվականների ընթացքում համաշխարհային սպառման աճի ավելի քան մեկ երրորդը, իսկ մնացած աշխարհը կախված էր ԱՄՆ սպառողից՝ որպես պահանջարկի աղբյուր։ Թունավոր արժեթղթերը ամբողջ աշխարհում պատկանում էին կորպորատիվ և ինստիտուցիոնալ ներդրողներին։ Ածանցյալները, ինչպիսիք են վարկային կանխավճարային փոխանակումները, նույնպես մեծացնում են կապը խոշոր ֆինանսական հաստատությունների միջև։ Ֆինանսական հաստատությունների դանդաղեցումը, քանի որ ակտիվները վաճառվել էին սառեցված վարկային շուկաներում վերաֆինանսավորվող պարտքերը վերադարձնելու համար, ավելի արագացրեցին վճարունակության ճգնաժամը և միջազգային առևտրում առաջացրեցին անկում։ Զարգացող երկրների աճի տեմպերի կրճատումը պայմանավորված էր առևտրի, ապրանքների գների, ներդրումների և աշխատանքային միգրանտների կողմից ուղարկված տրանսֆերտների անկմամբ։ Սա հանգեցրեց աղքատության մակարդակից ցածր ապրող տնային տնտեսությունների թվի կտրուկ աճին[25]։ Փխրուն քաղաքական համակարգ ունեցող պետությունները վախենում էին, որ արևմտյան նահանգներից ներդրողները կհեռացնեն իրենց գումարը ճգնաժամի պատճառով[26]։
Որպես Մեծ ճգնաժամին ուղղված ազգային հարկաբյուջետային քաղաքականության պատասխանների մաս՝ կառավարությունները և կենտրոնական բանկերը, ներառյալ Դաշնային պահուստների համակարգը, Եվրոպական կենտրոնական բանկը, Անգլիայի Բանկը տրամադրեցին այն ժամանակվա աննախադեպ տրիլիոնավոր դոլարների գրավադրումներ և խթաններ, ներառյալ ընդարձակ հարկաբյուջետային քաղաքականությունը և դրամավարկային քաղաքականությունը, սպառման և վարկավորման կարողությունների անկումը փոխհատուցելու, հետագա փլուզումից խուսափելու համար, վարկերը խրախուսելու, հավատը վերականգնելու համար թղթի անբաժանելի շուկաներում, խուսափել դեֆլյացիոն պարույրի ռիսկից, ինչպես նաև բանկերին տրամադրել բավարար միջոցներ` հաճախորդներին թույլ տալու համար կատարել վերադարձ։ Փաստորեն, կենտրոնական բանկերը անցում կատարեցին «վերջին ռեզիդենտ վարկատու»-ից «միակ ռեզիդենտ վարկատուի»՝ տնտեսության զգալի մասի համար։ Որոշ դեպքերում ՖԵԴ-ը համարվում էր «վերջին ռեզիդենտ գնորդ»[27][28][29][30][31]։ 2008 թվականի չորրորդ եռամսյակի ընթացքում այս կենտրոնական բանկերը գնել են 2,5 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարի պետական պարտք և բանկերից անհանգստացել մասնավոր ակտիվների համար։ Սա վարկային շուկայի իրացվելիության ամենամեծ ներդրումն էր և համաշխարհային պատմության մեջ ամենամեծ դրամավարկային քաղաքականության գործողությունը։ 2008 թվականին Միացյալ Թագավորության բանկի փրկարարական փաթեթի նախաձեռնած մոդելից հետո[32][33] եվրոպական ժողովուրդների և Միացյալ Նահանգների կառավարությունները երաշխավորեցին իրենց բանկերի կողմից թողարկված պարտքը և բարձրացրեցին իրենց ազգային բանկային համակարգերի կապիտալը՝ ի վերջո գնելու 1,5 տրիլիոն դոլարի նոր թողարկված արտոնյալ բաժնետոմսեր խոշոր բանկերում։ Դաշնային պահուստների համակարգը ստեղծեց այն ժամանակվա նշանակալի քանակությամբ նոր արժույթ՝ որպես իրացվելիության ծուղակի դեմ պայքարի մեթոդ[34]։
Գումարները եկան տրիլիոնավոր դոլարների վարկերի, ակտիվների գնումների, երաշխիքների և ուղղակի ծախսերի տեսքով[35]։ Զգալի հակասություններ ուղեկցեցին գումարների հետվերադարձին, ինչպես, օրինակ, ԷՅ ԱՅ ՋԻ (անգլ.՝ AIG) բոնուսային վճարումների հակասության դեպքում, ինչը հանգեցրեց մի շարք «որոշումների կայացման շրջանակների» զարգացմանը, որոնք կօգնեն հավասարակշռել մրցակցային քաղաքականության շահերը ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ։ Ճգնաժամի պահին Միացյալ Թագավորության գանձապետարանի կանցլեր Ալիստեր Դարլինգը 2018 թվականին հայտարարել է, որ Բրիտանիան ժամանել է «օրենքների և կարգի խախտումների» օրվա այդ նույն ժամանակի ընթացքում, երբ Շոտլանդիայի Թագավորական բանկը գրավադրվել է[36]։
Ավելի շատ ներքին վարկեր ֆինանսավորելու փոխարեն, որոշ բանկեր փոխարենը խթանող փողի մի մասը ծախսել են ավելի եկամտաբեր ոլորտներում, ինչպիսիք են կատարելով ներդրումներ զարգացող շուկաներում և արտարժույթներում[37]
2010 թվականի հուլիսին, Միացյալ Նահանգներում ընդունվեց Դոդդ-Ֆրանկ Ուոլ Սթրիթի բարեփոխումների և սպառողների պաշտպանության մասին օրենքը՝ նպաստելու Միացյալ Նահանգների ֆինանսական կայունությանը։ Բազել III-ի կապիտալի և իրացվելիության ստանդարտները ընդունվել են ամբողջ աշխարհի երկրներում[38]։
Ճգնաժամի պատճառների վերաբերյալ առնվազն երկու հիմնական զեկույց է ներկայացվել ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից՝ Ֆինանսական ճգնաժամի հետաքննության հանձնաժողովի զեկույցը, որը լույս է տեսել 2011 թվականի հունվարը, և Ուոլ Սթրիթը և Ֆինանսական ճգնաժամը ուսումնասիրությունների վերաբերյալ Միացյալ Նահանգների Սենատի ազգային անվտանգության մշտական ենթահանձնաժողովի զեկույցը․ Ֆինանսական փլուզման անատոմիա, լույս է տեսել 2011 թվականի ապրիլին։
Ընդհանուր առմամբ, ճգնաժամի հետևանքով 47 բանկիր բանտարկվեցին, որի կեսից ավելին Իսլանդիայից էր, որտեղ ճգնաժամն ամենախիստն էր և հանգեցրեց իսլանդական խոշոր բանկերի բոլոր 3-ի փլուզմանը[39]։ 2012 թվականի ապրիլին Իսլանդիայի Գիր Հաարդը դարձավ միակ քաղաքական գործիչը, որը դատապարտվեց ճգնաժամի արդյունքում[40][41]։ Ճգնաժամի հետևանքով ԱՄՆ-ում միայն մեկ բանկիր բանտարկվեց, Կրեդիտ Սուիսե բանկի բանկիր Քարեմ Սերագելդինը, ով դատապարտվեց 30 ամսվա բանտարկության և վերադարձրեց 25,6 միլիոն դոլար փոխհատուցում՝ պարտատոմսերի գները մանիպուլյացիայի ենթարկելու համար՝ 1 միլիարդ դոլար կորուստները թաքցնելով[42]։ Միացյալ Թագավորությունում ոչ մի անձ չի դատապարտվել ճգնաժամի հետևանքով[43][44]։ Գոլդմեն Սաչսը (անգլ.՝ Goldman Sachs) վճարել է 550 միլիոն դոլար՝ խարդախության մեղադրանքները կարգավորելու համար, իբր, կանխատեսելով ճգնաժամը և իր հաճախորդներին վնասակար ներդրումներ վաճառելուց հետո[45]։
Ստեղծագործական ոչնչացման ռիսկի ավելի քիչ ռեսուրսներով՝ արտոնագրային հայտերի քանակը միօրինակ էր՝ համեմատած նախորդ տարիներին արտոնագրային հայտի ցուցադրական աճի հետ[46]։
Սովորական ամերիկյան ընտանիքները լավ չեն եղել, և ոչ էլ այդ «հարուստ, բայց ոչ հարուստ» ընտանիքները՝ պարզապես բուրգի գագաթի տակ են եղել։ Այնուամենայնիվ, աղքատ ընտանիքների կեսը ճգնաժամի ընթացքում ընդհանրապես չունեն հարստության անկում, քանի որ նրանք հիմնականում չունեին ֆինանսական ներդրումներ, որոնց արժեքը տատանվում է։ Դաշնային պահուստների համակարգը հարցում է կատարել 4000 տնային տնտեսությունների միջև 2007 և 2009 թվականների ընթացքում, և պարզել է, որ այդ ժամանակահատվածում բոլոր ամերիկացիների 63%-ի ընդհանուր ունեցվածքը անկում է ապրել, իսկ ամենահարուստ ընտանիքների 77%-ը ունեցել է ընդհանուր հարստության անկում, մինչդեռ բուրգի ներքևում գտնվողների միայն 50%-ն է կրել անկում[47][48][49]։
Որպես ճգնաժամին ուղղված պատասխաններ՝ հետագա փլուզումից խուսափելու համար, վարկերի տրամադրումը խրախուսելու, վերականգնելու հավատը ինտեգրալ առևտրային թղթի շուկաներում և բանկերին տրամադրել բավարար միջոցներ, որպեսզի հաճախորդներն հնարավորություն ունենան հետ վերցնել իրենց ունեցածը, կառավարությունները ստիպված են եղել տրամադրել այն ժամանակվա աննախադեպ օգնություններ և խթանիչներ 2008 թվականին։