Էդվարդ Թելլեր
From Wikipedia, the free encyclopedia
Էդվարդ Թելլեր (անգլ.՝ Edward Teller, հունվարի 15, 1908(1908-01-15)[1][2][3][…], Բուդապեշտ, Ավստրո-Հունգարիա[4] - սեպտեմբերի 9, 2003(2003-09-09)[1][2][3][…], Սթենֆորդ, Կալիֆորնիա, Կալիֆոռնիա[5][6]), հրեական ծագմամբ ամերիկացի ֆիզիկոս-տեսաբան, որը հայտնի է որպես ջրածնային ռումբի հայր»։ Նա զգալի ներդրում է ունեցել միջուկային և մոլեկուլային ֆիզիկայի, մակերեսային ֆիզիկայի բնագավառում[15][16]։
Թելլերը ԱՄՆ է գաղթել 1930-ական թվականներին և Մանհեթենի նախագծի առաջին աշխատակիցներից մեկն էր, որը կապված էր առաջին ատոմային ռումբերի մշակման հետ։ Այդ ընթացքում նա նաև մեծ ջանքեր է գործադրել ջերմամիջուկային զենքի առաջին նմուշների մշակման համար, սակայն դրանց իրականացումը հետաձգվել է մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտը։ Լոս-Ալամոսի լաբորատորիայի իր գործընկեր Ռոբերտ Օպենհեյմերի դեմ բարձրաձայն վկայությունից հետո, գաղտնի տեղեկություններին վերջինիս թույլատրելու մասին լսումների ժամանակ, Թելլերը ենթարկվել է օստրակիզմի: Նա շարունակում է աջակցություն գտնել ԱՄՆ կառավարությունում և ռազմական գիտահետազոտական ինստիտուտներում, մասնավորապես, միջուկային էներգետիկայի զարգացման, հզոր միջուկային զինանոցի և համակողմանի միջուկային փորձարկման ծրագրերի պաշտպանության իր քարոզչության շնորհիվ։ Նա դարձել է Լոուրենսի անվան Լիվերմորի ազգային լաբորատորիայի հիմնադիրներից մեկը և երկար ժամանակ եղել է նրա ղեկավարը և ղեկավարի օգնականը։
Իր վերջին տարիներին Թելլերը հայտնի է դարձել ինչպես ռազմական, այնպես էլ խաղաղ խնդիրների լուծման բանավիճային տեխնոլոգիական նախագծերի պաշտպան, հանդես է եկել Ալյասկայում ջերմամիջուկային զենքի օգնությամբ արհեստական նավահանգիստ ստեղծելու օգտին նախագծով։ Նա ռեյգանովյան Ռազմավարական պաշտպանական նախաձեռնության (soybean) մոլի պաշտպանն էր։ Իր կյանքի ընթացքում Թելլերը հայտնի է եղել ինչպես իր գիտական կարողություններով, այնպես էլ միջանձնային բարդ հարաբերություններով և անկանխատեսելի անձնային հատկանիշներով, համարվում է դոկտոր Սթրեյնջլավի նախատիպերից մեկը 1964 թվականի համանուն ֆիլմում։