مسمط
یکی از قالبهای شعر فارسی / From Wikipedia, the free encyclopedia
مُسَمَّط به نوعی از قصیده یا اشعاری گفته میشود که شاعر بنای آن را بر چند مصراع همقافیه بنهد و مصراع آخر را بر قافیهای دیگر قرار دهد.
هر بخش از مسمط را یک رشته میگویند. قافیهٔ رشتهها متفاوت است و در هر رشته، همهٔ مصراعها به جز مصراع آخر همقافیه است. در مسمط، مصراع آخرِ هر رشته را بند میگویند. بندها همقافیه و حلقهٔ اتصال همهٔ رشتهها به یکدیگر است.
بنیانگذار این قالب منوچهری دامغانی، شاعر قرن پنجم، است، که همهٔ مسمطات وی مسدساند. ناصرخسرو، شیخ بهایی، قاآنی[1] و ملکالشعرا بهار از دیگر شاعرانی هستند که در این قالب شعر سرودهاند.
مشهورترین مسمط فارسی را نیز منوچهری سرودهاست، که با بیت زیر آغاز میگردد:
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است | باد خنک از جانبِ خوارزم وزان است | |
آن برگِ رزان بین که بر شاخِ رزان است | گویی بهمَثَلْ پیرهن رنگرزان است | |
دهقان ز تعجب سرِ انگشت گزان است | ||
کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار |
بنابراین، تکهشعر بالا یک «رشته» است و «کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار»، بندِ آن بهشمار میآید. علاوه بر مورد یادشده، مسمط همچنین به شعری گفته میشود که در آن، ابیات به چهار بخش هموزن تقسیم میشوند که در سه بخش نخستین، سجع رعایت میشود (و در بخش چهارم قافیه میآید)، و این نوع را شعر مسجّع نیز گفتهاند.
در وجه تسمیهٔ مسمط گفتهاند که از سمط گرفته شده که در عربی بهمعنای رشته (اسم) یا در رشته کشیدن مروارید (فعل) است. از آنجاکه در قالب شعری، همهٔ بخشهای یک شعر با بیتهای مصراعی خاص دنبال میشوند که یا ازنظر قافیه مشابه و یگانهاند یا مصراع بعینه تکرار میشود، به این وسیله گویی رشتهای در میان آنها کشیده شدهباشد.