Kapitalismo
From Wikipedia, the free encyclopedia
Kapitalismoa sistema ekonomikoen multzo bat da, definizio argi eta onarturik ez duena. Etimologikoki, "kapitalista" bat kapitalaren aldeko banakoa da, nondik ondoriozta daitekeen sistema kapitalistak ekonomian zentraturiko sistemak diren. Hala ere, kapitalismoa oso zentzu desberdinetan definitzen da kokapen ideologikoaren arabera.[1]
Kapitalismoan, gizabanakoek eta horiek ordezkatzen dituzten enpresek modu pribatuan eta interdependentean ekoizten dituzte ondasunak eta zerbitzuak, eta, baliabideak lortzeko, kontsumo-merkatu baten mende daude[2]. Horien trukea, funtsean, merkataritza-askearen bidez egiten da, eta, beraz, lanaren zatiketa modu komertzialean garatzen da, eta agente ekonomikoak mozkina bilatzearen mende daude[3]. Banakuntza antolatu egiten da, eta ekoizpen-unitateak batu edo bereizi egiten dira ondasun eta zerbitzuetarako prezio-sistema batean oinarritutako dinamika baten arabera[4]. Era berean, ekoizleen eta kontsumitzaileen hautaketek eskaintza baten eta eskari baten artean ematen duten elkarreraginaren mende dagoen merkatu batean eratzen dira prezioak[5], gehienbat, eta horiek beharrezkoak dira salgaien trukaketan oinarritutako ekonomiaren ex-post koordinaziorako[6]. Adam Smithen esku ikusezinaren kontzeptuaren arabera, eskaintzaren eta eskariaren artean dagoen interdependentziak ekoizleek gizartearentzat beharrezkoa dena ekoiztea bakarrik sustatzen du milioika transakzio indibidualetatik lortzen duten informazioaren ondorioz. Horrela, modu zentralizatuan arautu daitekeena baino modu eraginkorragoan baimentzen da produkzio-sistema[7].
Kapitalismo hitzaren jatorri etimologikoa kapitalaren ideiatik eta ekoizpen-indarren jabetza pribaturako erabileratik dator[8][9], hala ere, merkatu-ekonomiaren barruan trukea duen kontzeptu gisa, gehienbat kapitalismoarekin erlazionatzen da (bere beharrezko baldintza baita[10][11]) eta jabetza pribatu absolutuarekin[12] edo jabetza burgesarekin[13][14], zeina bere aurreko korolarioa den[15][16]. Hitzaren jatorria 1848 baino lehenagokoa izan daiteke, baina, garaiko iturri idatzien arabera, 1860ra arte, ez zen izan korronte gisa hartua eta termino gisa aitortua[17].
Gizarte kapitalista deitzen zaio: jabetza pribatuarekiko errespetuan, etxez etxeko lanaren datuetan, lanaren antolakuntza arrazionalean, diruan eta ekoizpen baliabideen erabilgarritasunean oinarrituta sortutako gizarte politiko eta juridikoari sistema horren ezaugarri ekonomikoak baitira[18][19]. Ordena kapitalistan, gizartea klase sozioekonomikoek osatzen dute feudalismoan eta beste ordena premodernoetan ohikoak diren estamentuez ordez[20]. Gizarte mota horretatik eta beste batzuetatik bereizten da gizabanakoen gizarte mugikortasun aukeragatik, gizarte estratifikazio ekonomikoagatik eta errentaren banaketagatik[21]. Banaketa hori produkzio-egituran eskuratutako posizio sozial desberdinen funtzionaltasunaren mende dago ia erabat[22].
Gizarte kapitalista izena hartu ohi da, kapitala ekoizpen-harreman gisa ekonomikoki elementu nagusi bihurtzen delako haren barruan[23]. Nagusitasun horren arrazoien arteko desadostasunak banatu egiten ditu ideologia politiko modernoak: ikuspegi liberal smithiarraren ardatza da kapitalak gizarte-harreman gisa duen erabilgarritasuna lanaren zatiketa zabala duen merkataritza-gizarte batean produzitzeko, kontsumo-eskaintza hobetzearen eta lan autonomoarekiko soldataren bidezko diru-sarrera handiagoen kausa eta ondorio gisa ulertuta[24]. Aldiz, ikuspegi sozialista marxistak uste du, kapitalak, gizarte-harreman gisa, aurretik (eta gero atzeraelikatuta) kapital fisiko handiagoaren jabeekin soldatapeko lan-trukearen bidez harremanik izan gabe bizirauteko ezintasun sozial instituzionalizatua duela[25].
Interes baten truke antolaketa ekonomikoa kapitalez hornitzen duten sortzaileek eta/edo jabeek osatzen duten klase soziala kapitalista gisa deskribatzen da[26]. Enpresa-funtzioek, ordea, irabaziak lortzeko jokatzen dute[27], eta gerentzialek, berriz, soldata baten truke[28]. Oro har, XVIII. mendetik aurrera, burgesia gisa deskribatzen da, bai multzo sozial hori, bai gizarte industrial moderno bateko lan-enplegatzaileena, baina burgesia Erdi Aroko landa-gizarteko hirietan sortzen da, eta kapitalismo modernoaren sorburu diren jabe autoenplegatuek osatzen dute[29].