Һинд океанында ер тетрәүе (2004)
Һинд океанындағы һыу аҫты ер тетрәүе 2004 йылдың 26 декабрендә, йәкшәмбе көндө, хәҙерге тарихта иң үлемесле цунами арҡаһында барлыҡҡа килә. / From Wikipedia, the free encyclopedia
Һинд океанында һыу аҫты ер тетрәүе 2004 йылдың 26 декабрендә 00:58:53 UTC (урындағы ваҡыт буйынса 07:58:53) сәғәттә, йәкшәмбе көндө, хәҙерге тарихта иң үлемесле цунами арҡаһында барлыҡҡа килә. Төрлө баһалар буйынса, ер тетрәү магнитудаһы 9,1-ҙән 9,3-кә тиклем тәшкил итә. Күҙәтеүҙәр тарихында был ер тетрәү иң көслө ер тетрәүҙәр өслөгөнә (тройка) инә.
2004 йылда Һинд океанында ер тетрәүе | |
Ваҡыты |
07:58:53 26 декабря 2004(по местному времени) |
---|---|
Магнитуда |
9,1—9,3 магнитуда мәле шкалаһы Mw |
Гипоцентр тәрәнлеге |
30 км |
Ээпицентр | |
Зыян күргән илдәр (региондар) |
Индонезия |
Цунами |
була |
Зыян күреүселәр |
230 меңгә яҡын кеше һәләк була |
Һинд океанында ер тетрәүе (2004) Викимилектә | |
Ер тетрәү эпиүҙәге Һинд океанында, Суматра (Индонезия) утрауының төньяҡ-көнбайыш ярына яҡын ятҡан Симёлуэ утрауынан төньяҡҡараҡ урынлашҡан. Цунами Индонезия, Шри-Ланка, һиндостандың көньяғы, Таиланд башҡа илдәрҙең ярҙарына барып етә. Тулҡындарҙың бейеклеге 15 метрҙан ашыу була. Цунами ҙур емерелеүҙәргә килтерә һәм кешеләр бик күп һәләк була. Ер тетрәү эҙемтәләре хатта эпиүҙәктән 6900 км алыҫлыҡта ятҡан тойолдо Порт-Элизабетта, Көньяҡ Африка Республикаһында ла тойолдо.
Төрлө баһалар буйынса, 225 меңдән 300 меңгә тиклем кеше һәләк булған. Һәләк булыусыларҙың теүәл һаны билдәһеҙ, сөнки һыу ағымы бик күп кешене океанға алып киткән.
Был ер тетрәү магнитудаһының төрлө баһалары бар. АҠШ геологгия хеҙмәте (USGS) магнитуда шкалаһын 9,1 Mw тип баһалайref>M 9.1 - 2004 Sumatra - Andaman Islands Earthquake (ингл.). USGS. Дата обращения: 25 июнь 2020. Архивировано 26 сентябрь 2019 года.</ref>. Айырым тикшеренеүселәр уйлауынса, оҙайлы ваҡытҡа иҫәпләнгән тирбәлеүҙәрҙе иҫәпкә алғанда, баһа 9,3 М тиклем күтәрелеүе мөмкинw[1].
1900 йылдан алып 2004 йылға тиклем 1960 йылда Бөйөк Чили ер тетрәүе (9,5 магнитуда), 1964 йылда Айси-бәй ҡултығындағы Бөйөк Аляска ер тетрәүе (9,2), 1952 йылда Камчатканың көньяҡ яры янында Төньяҡ-Курил цунамиһы арҡаһында ер тетрәү (9,0) теркәлгән[2]. Был ер тетрәүҙәрҙең һәр ҡайһыһы шулай уҡ цунамиға (Тымыҡ океанда) килтерә, әммә һәләк булыусылар байтаҡҡа аҙыраҡ булды (иң күбе — бер нисә мең кеше).
Төп ер тетрәү гипоүҙәге 3,316° төньяҡ киңлеге, 95,854° көнсығыш оҙонлоғо (3° 19′ төньяҡ киңлеге, 95° 51,24′ көнсығыш оҙонлоғо) координаталары нөктәһендә, Суматранан көнбайышҡа табан 160 км алыҫлыҡта, диңгеҙ кимәленән 30 км тәрәнлектә (тәүҙә диңгеҙ кимәленән 10 км алыҫлыҡта) урынлашҡан. Ул ер тетрәү бүлкәтенең Тымыҡ океан уты ҡулсаһының көнбайыш осо, бында донъялағы бөтә ҙур ер тетрәүҙәрҙең 81%-н тәшкил итә[3].
Ер тетрәү географик мәғәнәлә ифрат ҙур булды. Тоҡомдоң яҡынса 1200 км (ҡайһы бер баһалар буйынса — 1600 км) субдукция зонаһы буйлап 15 м алыҫлыҡта күсеүе күҙәтелә, һөҙөмтәлә Һиндостан плитаһы Бирма плитаһы аҫтына күсә. Күсеш бер тапҡыр ғына булмай, ә бер нисә минут эсендә ике фазаға бүленә. Сейсмик мәғлүмәттәр буйынса, тәүге фаза диңгеҙ төбө аҫтында 30 саҡрым тәрәнлектә урынлашҡан яҡынса 400-гә 100 км ҙурлыҡтағы геологик ярыҡ барлыҡҡа килтергән. Ярыҡ яҡынса 2 2 км/с саҡрым тиҙлек менән, Асэ йылғаһы ярынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 100 секунд дауамында формалашҡан. Һуңынан яҡынса 100 секундлыҡ пауза барлыҡҡа килә, шунан һуң ярыҡ төньяҡҡа Андаман һәм Никобар утрауҙары яғына формалашыуын дауам итә[4].
Һинд плитаһы — Һинд океаны һәм Бенгал ҡултығы аҫтында түшәлеп ятҡан ҙур Һинд-Австралия плитаһының бер өлөшө, ул йылына уртаса 6 сантиметр тиҙлек менән төньяҡ-көнсығышҡа хәрәкәт итә. Һинд плитаһы Зонд улағын барлыҡҡа килтереп, ҙур Евразия плитаһының бер өлөшө иҫәпләнгән Бирман плитаһы менән тоташа. Ошо урында Һинд плитаһы Никобар утрауҙары, Андаман утрауҙары һәм Суматра утрауының төньяҡ өлөшө урынлашҡан Бирман плитаһы аҫтына шыуыша. Һинд плитаһы әкренләп Бирман плитаһы аҫтына шыуа һәм шыуа барған һайын, арта барған температура һәм юғары баҫым Һинд плитаһының яҡынайған сиген магмаға әйләндерә (һөҙөмтәлә вулкандар (Вулкан дуғаһы) аша өҫкә ташлана) урғыла. Плиталарҙың бер нисә быуатҡа йәбешеүе арҡаһында был процесс туҡтатыла, әммә көсәйтелгән баҫым тағы ла ҙур ер тетрәүенә һәм цунамиға сәбәпсе булып тора.
Тектоник плиталар ҡапыл алға киткәндә, диңгеҙ төбө лә бер нисә метрға күтәрелә, һөҙөмтәлә емергес цунами тулҡындары барлыҡҡа килә. Цунамиҙың бындай нөктә үҙәге юҡ. Цунами ярыҡтан яҡынса 1200 км оҙонлоҡҡа радиаль тарала.