Amerika Qoʻshma Shtatlari tarixi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Amerika Qoʻshma Shtatlari hududining tarixi taxminan miloddan avvalgi 15-mingyillikda Amerikaga birinchi odamlarning koʻchib kelishi bilan boshlanadi. Koʻplab mahalliy madaniyatlar shakllandi. Amerikaning Yevropa davlatlari tomonidan mustamlaka oʻlkaga aylantirilishi XV asrning oxirida boshlangan, ammo keyinchalik Amerika Qoʻshma Shtatlarining mustamlakasiga aylangan davlatlar 1600-yildan keyin joylashtirildi. 1760-yillarga kelib, oʻn uchta Britaniya mustamlakalari 2,5 million kishini oʻz ichiga olgan va Appalachi togʻlarining sharqida joylashgan Atlantika sohili boʻylab davlatlari tashkil etilgan. Fransiyani magʻlubiyatga uchratgandan soʻng, Britaniya hukumati mustamlakachilarning yangi soliq turlarini maʼqullashi kerakligi haqidagi konstitutsiyaviy muzokarani rad etib, yangi soliq turlarini, yaʼni Marka soligʻini joriy etdi. Ushbu soliqlarga, ayniqsa 1773-yildagi Boston choy bazmiga qarshilik koʻrsatish parlamentning oʻzini oʻzi boshqarish organlarini tugatish uchun jazo qonunlarini ishlab chiqarishiga olib keldi. 1775-yilda Massachusets shtatida qurolli mojaro boshlandi.
1776-yilda Filadelfiyada Ikkinchi kontinental kongressda mustamlaka davlatlar „Qoʻshma Shtatlar“ deb oʻz davlatlarining mustaqilligini eʼlon qilishdi. Boʻlib oʻtgan inqilobiy urushda yutgan General George Washington tomonidan davlat boshqariladigan boʻldi. 1783-yilgi tinchlik shartnomasi yangi davlatning chegaralarini belgilab berdi. Konfederatsiya Maqolalarida markaziy hukumat tashkil etilgan, ammo u barqarorlikni taʼminlashda samarasiz edi, chunki u soliq yigʻa olmadi va boshqaruvchi xodimi yoʻq edi. Konventsiya 1789-yilda yangi Konstitutsiya ishlab chiqdi yozdi va huquqlarni kafolatlash uchun „Huquqlar toʻgʻrisidagi Bill “ ga 1791-yilda qoʻshildi. Birinchi prezident Washington, Aleksandr Hamilton esa uning bosh maslahatchisi sifatida kuchli markaziy hukumat yaratildi. 1803-yilda Fransiyadan Luiziana hududini sotib olish AQShning hajmini ikki baravar oshirdi. 1783-yilgi Parij shartnomasiga koʻra, Buyuk Britaniya AQSH mustaqilligini rasman tan oldi. Ammo 1815-yilgi Ikkinchi Angliya-Amerika urushi tugaguniga qadar u AQSh armiyasiga qarshilik koʻrsatgan ittifoqdosh hind qabilalarini qoʻllab-quvvatlashda davom etdi.
Qoʻshma Shtatlarning asosiy hududi 1912-yilga kelib, uning kontinental qismida soʻnggi shtat — Arizona tashkil etilganda shakllangan. Bu vaqtga kelib, Alyaska va Gavayi shtatlari hududi allaqachon Qoʻshma Shtatlarga tegishli edi. Ular 1959-yilda Ittifoqqa shtat sifatida qabul qilingan.
AQSh Konstitutsiyasining asosini 1788-yilda tasdiqlangan norma tashkil etadi. Qoʻshma Shtatlarda konstitutsiyaviy qonunni qoʻllab-quvvatlovchi eng yuqori organ Oliy suddir. Keyinchalik, asosiy qonunga qullikni taqiqlovchi (AQSh Konstitutsiyasiga oʻn uchinchi tuzatish, 1865-y) va ayollarga ovoz berish huquqini beruvchi bir qator tuzatishlar amalga oshirildi (Oʻn toʻqqizinchi tuzatish, 1920-y). Qullikning bekor qilinishi 1861-1865-yillarda davlatning qulashiga va fuqarolar urushiga sabab boʻlgan. Shuningdek, qulikning bekor boʻlishi koʻplab fuqarolar va Amerika janubining keng hududlari manfaatlariga taʼsir koʻrsatadigan ogʻriqli jarayon edi. Undan keyin uzoq davom etgan qayta qurish davri boshlandi. Qoʻshma Shtatlar irqiy segregatsiya hukmron boʻlgan davlat boʻlib qoldi.
Fuqarolar urushidan keyin Qoʻshma Shtatlar jadal iqtisodiy oʻsishni, turmush darajasini oshirishni va progressivlik davrini boshdan kechirdi. U 1929-yilda Buyuk Depressiya boshlanishi bilan yakunlandi. Hukumat tomonidan koʻrilgan chora-tadbirlar iqtisodiy tanazzul davrida jabr koʻrgan fuqarolarni qoʻllab-quvvatladi, bu AQShda farovonlik davlatini yaratishda yangi bosqich boʻldi. Amerika iqtisodiyotining tiklanishiga hukumatning harbiy farmoyishlari yordam berdi, bu Ikkinchi jahon urushi va keyin Sovuq urush boshlanishi bilan keskin kuchaydi, bu esa Qoʻshma Shtatlarning jahonda eng kuchli davlatiga aylanishiga olib keldi.