Ng’ombe
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ng’ombe (Bos taurus) ni nyama zikuruzikuru, zakukhazikika, zakudumura, zakurya vyakumera. Ni viŵeto vya mazuŵa ghano vya mu mbumba ya Bovinae, ndipo ni vyamoyo ivyo vikusangika chomene mu fuko la Bos. Ŵanakazi ŵakukhwima ŵakucemeka ng'ombe ndipo ŵanalume ŵakukhwima ŵakucemeka ng'ombe zanalume.
Ng'ombe zikuliskika kuti ziŵe na nyama, mkaka, na vikumba. Vinyama ivi vikugwiliskirika nchito pakuŵa viŵeto vyakukwelera na vyakukwerapo (ng'ombe panji ng'ombe, izo zikuguza magileta, viŵeto na vinthu vinyake). Vinthu vinyake ivyo ng'ombe zikuguliska ni vyoto ivyo vikugwiliskirika nchito kupanga manyowa panji mafuta. Mu vigaŵa vinyake, nga ni ku India, ng'ombe zili na ng'anamuro likuru pa nkhani ya cisopa. Ng'ombe, comenecomene za mitundu yicoko nga ni Zebu, nazo zikuŵikika kuŵa viŵeto.
Viŵeto vyakupambanapambana vikusangika mu vigaŵa vyakupambanapambana. Ng'ombe izi zikusangika comene mu vyaru vya ku Europe, Asia, America, na Australia. Ng'ombe za zebus (izo zikuchemekaso kuti ng'ombe za indicine) zikuzunulika chomene mu India na mu vyaru vyakutentha vya ku Asia, America, na Australia. Ng'ombe za Sanga zikusangika comene mu vyaru vya ku Africa. Mitundu iyi (iyo nyengo zinyake yikuchemeka kuti mitundu panji vigaŵa) yili kugaŵika mu mitundu yakujumpha 1,000.
Pafupifupi vyaka 10,500 ivyo vyajumpha, ng'ombe za ng'ombe za ng'ombe zikaŵa za viŵeto vya viŵeto 80 mu chigaŵa chapakati cha Anatolia, Levant, na Western Iran. [1] Mu chigaŵa cha India, pakaŵaso chigaŵa chinyake icho chikaŵa na chiŵeto chakuchemeka zebu. Kuyana na wupu wakuwona vya vyakurya na ulimi (FAO), pa charu pali ng'ombe pafupifupi 1.5 biliyoni. [2] Ng'ombe ndizo zikupangiska kuti viŵeto vipelekenge magesi ghakukoma. [3][4] Mu 2009, ng'ombe yikaŵa yimoza mwa viŵeto vyakwamba kuŵa na mapu gha viŵeto. [5]