İldenizliler
Azerbaycan'da Kurulmuş Bir Türk Atabeyliği / From Wikipedia, the free encyclopedia
Eldenizler,[3] ayrıca Eldegezler,[3] İldenizliler[4] veya Azerbaycan Atabeyleri [Azerice: Eldənizlər] - 1136-1225'te Azerbaycan'ı, Doğu Anadolu'nu, Kuzey Irak'ı, İran'ı ve Cibal'ı yöneten tarihi bir devlet. Hanedanlığın kuruluşu Kıpçak asıllı Şemseddin İldeniz ile bağlantılıdır. Böylece Arran'ı Sultan Mesud'dan ikta olarak alan Eldeniz, gücünü kısa sürede tüm Azerbaycan'a yaydı. Eldeniz, oğulluğu Arslanşah'ı 1160 yılında hükümdar yaptıktan sonra Irak Selçuklu Devleti'nde fiilen iktidarı ele geçirdi. Şemseddin İldeniz döneminde Azerbaycan atabeylerinin toprakları Arran, Azerbaycan, Şirvan, Cibal, Hemedan, Gilan, Mazenderan, İsfahan, Rey, Musul, Kirman, Fars, Huzistan, Ahlat, Erzurum ve Meraga topraklarını içeriyordu.[5]
1136-1225 | |||||||||||||
Bayrak | |||||||||||||
Başkent | Nahçıvan (1136-1175) Hemedan (1175-1191) Tebriz (1191-1225) | ||||||||||||
Yaygın dil(ler) | Azerbaycan Türkçesi Farsça | ||||||||||||
Hükûmet | Mutlak Monarşi | ||||||||||||
Atabey; Sultan (1191 yılından itibaren) | |||||||||||||
| |||||||||||||
Tarihçe | |||||||||||||
| |||||||||||||
|
Hanedanın güçlenmesi Muhammed Cihan Pehlevan dönemi ile ilgilidir. Sultan Arslanşah'ın 1175 yılında ölümünden sonra 7 yaşındaki oğlu III. Toğrul'u iktidara getiren Cihan Pehlevan, kendisini atabey ilan etti ve Şemseddin İldeniz gibi asıl gücü eline aldı.[6] Merkezi hükûmete karşı çıkan isyanlar Atabey Muhammed Cihan Pehlevan tarafından bastırıldı ve komşu hanedanlarla dostane ilişkiler kuruldu. Cihan Pehlevan dönemi düzen dönemi olduğundan, İldenizler yönetimindeki topraklarda kültürel alanlar gelişmiştir. İldenizler'in başkenti üzerine konuşulmuş atabey zamanında Nahçıvan'dan Hemedan'a taşınmıştır.[7]
Yüzyılın büyük şairleri Nizami ve Hakanî Atabeyler zamanında yaşamışlardır. Her iki şairin de İldeniz sarayı ile yakın ilişkileri vardır. İldenizliler döneminde mimarlık alanında bir takım ilerlemeler kaydedilmiştir. Arran ve Nahçıvan-Meraga mimarlık okulları bu dönemde gelişmiştir. Nahçıvan-Maraga mimarlık ekolünün gelişmesinde mimar Acemi'nin büyük rolü olmuştur. Yusuf bin Küseyir Türbesi, Mümine Hatun Türbesi, Göy Günbaz Türbesi, Atabayler camisi gibi mimari örnekler İldenizler dönemi ile ilgilidir.[8]
Muhammed Cihan Pehlevan'dan sonra kardeşi Kızılarslan iktidara geldi. Kızılarslan döneminde başkent Tebriz'e taşındı. Kızılarslan hem iç savaşlara son vermiş hem de kendini padişah ilan ederek Azerbaycan atabeylerinin hakim oldukları topraklardaki gücünü yasallaştırmıştır. Sultan Kızılarslan'ın 1191'de ölümü üzerine taht savaşları yeniden başladı. Muhammed Cihan Pehlevan'ın oğulları Ebu Bekir, Amir Amiran Omar ve Kutlug İnanc bu savaşlarda kilit rol oynadı.[9]
İktidardaki son hükümdarlar Ebu Bekir ve Özbey döneminde devlet zayıfladı ve çöktü. Her iki hükümdar da devlet işleriyle ilgilenmezler ve zamanlarını içki meclislerinde geçirmeyi seçerlerdi. Özbey zamanında Azerbaycan atabeylerinin topraklarının çoğu kaybedildi ve gücü sadece Azerbaycan ile sınırlı kaldı. Yabancı istilalara aldırış etmeyen son hükümdar Özbey'in saltanatı sırasında İldenizliler'in bütün toprakları Celaleddin Mengüberti tarafından işgal edildi. Ona karşı herhangi bir direniş göstermeyen Özbek, 1225 yılında Elince kalesinde öldü.[10]