අමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ ඉතිහාසය
From Wikipedia, the free encyclopedia
අමෙරිකා එක්සත් ජනපදය උතුරු අමෙරිකා මහාද්වීපයේ මධ්යයට වන්නට උතුරු දෙසින් කැනඩාවට හා දකුණින් එක්සත් මෙක්සිකානු රාජ්යයට ද මායිම්ව පිහිටා ඇත. එය නැගෙනහිරින් අත්ලාන්තික් සාගරයෙන්ද බටහිර දෙසට පැසිපික් නොහොත් ශාන්තිකර සාගරයෙන්ද මායිම් වී ඇත. ඒ හැරුණු විට පැසිෆික් සාගරයේ පිහිටි හවායි ඇතුලු දූපත් රාශියක් ද මහාද්වීපයේ වයඹ දිග පෙදෙස් යුකොන් වලට ඉහලින් ඇලස්කාවද ඇතුලු තවත් බොහෝ ප්රදේශ ඊට ඇතුළත් වන්නේය.
එක්සත් ජනපදය නමින් දැන් ව්යවහාර කරන මේ රාජ්යයෙහි පළමු පදිංචි කරුවෝ අවුරුදු 15000 කට පෙර සිට අවුරුදු දහස් ගණනක් තිස්සේ බීරිං ගොඩබිම් තීරුව හරහා ඇලස්කාවට පැමිණ ඇත්තාහ. එක්සත් ජනපදයේ මේ වර්ගයේ ජනාවාස ඇතිවීමේ ඉතිහාසය අවුරුදු 14000 කටත් වඩා පැරණි බවට ප්රබල සාක්ෂි තිබේ.
ස්පාඤ්ඤය වෙනුවෙන් 1492 දී නාවික ගමනා ගමන කටයුතු කළ නාවිකයෙකු වූ ක්රිස්ටෝපර් කොළම්බස්ගේ ප්රථම මුහුදු ගමණින් පසුව. මෙම ප්රදේශ වල ජනපද බිහි කළ යුරෝපීයන් හා සැසඳීමේදි පෙර කී ආදී කාලීන මුල් ජනාවාස ගැන තොරතුරු ලැබෙන්නේ ඉතා අල්ප වශයෙනි. එක්සත් ජනපද භූමියට නැගෙනහිර පෙදෙසින් පැමිණි මුල් තැනැත්තන් ලෙස දැනට ලිඛිත සාක්ෂි වලින් පෙන්නුම් කරන්නේ කොළම්බස් හා ඔහුගේ පිරිසයි. ඒ 1493 දී සිදු වූ ඔවුන්ගේ දෙවැනි මුහුදු ගමනේදි පුවර්ටොරිකෝ වෙත ගොඩබැසීමත් සමගිනි. ඇතැම් සාක්ෂි වලින් එක්සත් ජනපද හැටියට මුලින් පැමිනි තැනැත්තා ලෙස 1497 දී නව එංගලන්තයට (New England) පැමිනි ජෝන් කැබොට් (John Cabot) ගේ නම සඳහන් වන නමුදු 1513 දී ෆ්ලොරිඩාවට පැමිනි ජුවාන් පොන්සෙ ඩි ලියොන් (Juan Ponce de Leon) නැමැත්තා වර්තමාන එක්සත් ජනපදය යයි හැඳින්වෙන භූමියට පැමිණි පළමු යුරෝපීය ජාතිකයා ලෙස ප්රසිද්ධියට පත් වී තිබේ.
නිදහස් ප්රකාශය (Declaration of independence) නිකුත් කරමින් එක්සත් ජනපදය 1770 වර්ෂ වලදි අමරිකානු විප්ලවීය යුද්ධයෙන් බ්රිතාන්ය යටත් විජිතවාදීන් පන්නා දැමූහ. 1783 පැරිස් ප්රඥප්තිය මගින් එය නිදහස් රාජ්යයක් ලෙස පිළින්නා ලදි. ආරම්භයේදි එක්සත් ජනපදය, ජනපද 13 කින් සමන්විත වූ අතර බ්රිතාන්ය ජනපද යටතේ තිබුණු භූමි ප්රදේශ ඒ අයුරින්ම ඒවාට අයිති වුනේය. 19 වන ශත වර්ෂයේදි එක්සත් ජනපදය නැගෙනහිර සිට බටහිර නැතහොත් අත්ලාන්තික් සාගරයේ සිට පැසිෆික් සාගරය දක්වා භූමීය අත්පත් කර ගන්නේය යන "මැනිෆෙස්ට් නියමයේ" විශ්වාසය මත එක්සත් ජනපද භූමියේ බටහිර ව්යාප්තිය පටන් ගැනුනේය. 1912 වන විට ඇරිසෝනා ප්රාන්තය එකතු වීමත් සමග එහි ඉලක්කය මුදුන්පත් විය. පිටත පිහිටි ඇලස්කාව සහ හවායි දිවයින් එකතු කරන ලද්දේ 1959 දීය.
මෙම කාලය තුලදි එක්සත් ජනපද ව්යවස්ථාවේ දහතුන් වෙනි සංශෝධන මගින් 1865 දී වහල් සේවය අවලංගු කිරීම සහ 1864 (1964) සිවිල් අයිතිවාසිකම් පනත් මගින් ප්රසිද්ධ ස්ථාන වල වර්ණය අනුව වෙනස් කම් දැක්වීම නතර කිරීම වැනි සමාජ ප්රගමන ක්රියාකාරිත්වයන් සිදු විය.
එක්සත් ජනපදය සඳහා ආර්ථික වර්ධන කාලයක් ප්රගතිශිලි යුගයේදී ආරම්භ විය. කෙසේ වුවද කලු අඟහරුවාදා (1929 ඔක්තෝබර් 29) මහා අවපාතයකට මග පෑදුවේය. එහි ප්රථිපලය වූයේ ආර්ථිකය පසු බැසීම සහ විරැකියාව ඉහල යෑමයි. අනතුරුව එක්සත් ජනපද රජය අවපාතය නිසා පීඩාවට පත් ජන කොටස් ඉලක්ක කර ගනිමින් ප්රතිසංස්කරණ වැඩ සටහන් කීපයක් නිව් ඩීල් (New Deal) නමින් පිහිටු විය. සීතල යුද්ධය ආරම්භ වන විට එක්සත් ජනපද ආර්ථිකය වර්ධනය කෙතරම් වීද යත් එය ලෝකයේ සුපිරි බලවතෙකු බවට පත් විය. රොනල්ඩ් රේගන් ගේ පාලනය යටතේ 1980 දශකයේ වැඩි කොටසක් සැපයුම් - පැති ආර්ථිකයන් ක්රියාත්මක කරන ලදි. (Supply - side economics) බදු අඩු කිරීම මගින් රජයේ ආදායම වැඩි කර ගැනීම එහි අරමුණ විය. විශේෂයෙන් 2001 සැප්තැම්බර් 11 දින ප්රහාරයෙන් පසුව ආර්ථිකයේ විශාල පසු බැසීමක් ඇති විය. ත්රස්ථවාදි ක්රියා වලට ප්රතිචාර දැක්වීම වශයෙන් ජනාධිපති ජෝර්ජ්.ඩබ්.බුෂ් ඇෆ්ගනිස්ථානයට එරෙහිව යුද්ධ ප්රකාශ කළේය. මෙයින් සැප්තැම්බර් 11 ප්රහාරයට වගකිව යුතු අල්කයිඩා ත්රස්ථවාදි ජාලය හඳුනා ගන්නා ලදි. පසුව ජෝර්ජ්.ඩබ්.බුෂ් ඉරාකයට එරෙහිවද යුද්ධයක් ඇරඹුවේය. අනාගතයේ එක්සත් ජනපදය සහ මිත්ර රටවල් වල මහා විනාශයක් කිරීමේ අදහසින් එක් රැස් කල ආයුධ ඉරාකයේ තිබේ යැයි අනුමාන කිරිම ඊට හේතුව විය.