19avel tschientaner
From Wikipedia, the free encyclopedia
Il 19avel tschientaner (1801 fin 1900) tutga istoricamain tar la moderna ed è, sco paucs auters tschientaners, stà segnà dal cumbat tranter il ‹vegl› (tradiziunal) ed il ‹nov› (modern) en la politica, la societad e la cultura. En l’emprima mesadad dal tschientaner han gì lieu diversas revoluziuns cun la finamira da schlargiar ils dretgs da participaziun politica dal pievel – per il pli senza cuntanscher a curta vista il success giavischà; a partir da la mesadad dal tschientaner è la dumonda sociala daventada adina pli impurtanta, betg il davos en consequenza da la Revoluziun industriala; ed il svilup dals stadis naziunals ed il cumbat per ils territoris d’ultramar (imperialissem) han manà ad ina situaziun da conflict adina pli latenta tranter ils stadis europeics. Il fatg ch’i n’è betg reussì als stadis, dominads per il pli da las elitas tradiziunalas, da chattar soluziuns adattadas a tut las sfidas numnadas, ha fatg escalar la situaziun a l’entschatta dal 20avel tschientaner en l’Emprima Guerra mundiala. En vista a quests entretschaments discurr’ins perquai savens dal lung 19avel tschientaner ch’ha cumenzà cun la Revoluziun franzosa (1789) e durà fin l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala (1914). Daspera è il 19avel tschientaner er stà in tschientaner da fluriziun da las scienzas, cun invenziuns epocalas tranter auter en la tecnica ed en las scienzas natiralas, e da la fluriziun da l’art e da la cultura.