ਗੰਨਾ
ਫ਼ਸਲ / From Wikipedia, the free encyclopedia
ਗੰਨਾ ਜਾਂ ਸ਼ੂਗਰ ਕੇਨ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ: Sugarcane; ਅਕਸਰ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ) ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਘਾਹ ਜਾਤੀ ਵਾਲੀ (ਜੀਨਸ ਸੈਕਰਮ) ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਫ਼ਸਲ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਖੰਡ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੰਨੇ ਦੇ ਪੌਦੇ 2 ਤੋਂ 6 ਮੀਟਰ (6-20 ਫੁੱਟ) ਤੱਕ ਲੰਬੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਮੋਟੇ, ਜੋੜਾਂ ਵਾਲੇ, ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਡੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸੁਕਰੋਜ਼ (ਮਿੱਠੇ ਰਸ) ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।[1] ਗੰਨਾ ਘਾਹ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲਾ ਪੌਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੱਕੀ, ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਅਤੇ ਜੁਆਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਰਤ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਨਿਊ ਗਿਨੀ ਦੇ ਗਰਮ ਤਪਸ਼ ਅਤੇ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ ਹੈ। ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਉਪਖੰਡੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈ ਗਈ, ਗੰਨਾ ਉਤਪਾਦਨ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫਸਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 2020 ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 1.9 ਬਿਲੀਅਨ ਟਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦਾ ਕੁੱਲ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ 40% ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਖੰਡ ਦਾ 79% ਹਿੱਸਾ ਗੰਨਾ ਹੈ (ਬਾਕੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੰਡ ਚੁਕੰਦਰ ਤੋਂ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)। ਲਗਭਗ 70% ਖੰਡ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਸੈਕਰਮ ਆਫਿਸ਼ਿਨਰਮ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।[2] ਗੰਨੇ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅੰਤਰ-ਪ੍ਰਜਨਨ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਪਾਰਕ ਕਿਸਮਾਂ ਬਹੁਤੇ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਹਨ।[3]
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਿੱਲ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਨੇ ਵਿਚੋਂ ਸੂਕਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਠਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਖਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੈਮ ਅਤੇ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੱਖਿਅਕ ਵਜੋਂ, ਕੇਕ ਅਤੇ ਪੈਟਿਸਰੀ ਲਈ ਸਜਾਵਟੀ ਫਿਨਿਸ਼ ਵਜੋਂ, ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਈਥੇਨੌਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਬਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਲੇਰਨਮ, ਰਮ ਅਤੇ ਕੈਚਾਕਾ ਵਰਗੇ ਅਲਕੋਹਲ ਵਾਲੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਾਇਓਫਿਊਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਗੰਨਾ ਉਦਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਇਥੌਨੋਲ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਗੰਨਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫਸਲ ਹੈ। ਸਾਲ 2012 ਵਿੱਚ, ਫੂਡ ਐਂਡ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਔਰਗਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 90 × 90 ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ 26 × 106 ਹੈਕਟੇਅਰ (6.4 × 107 ਏਕੜ) ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1.83 × 109 ਟਨ (1.80 × 109 ਲੰਮਾ ਟਨ; 2.02 × 109 ਛੋਟਾ ਟਨ)। ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੰਨਾ ਉਤਪਾਦਕ ਸੀ. ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ, ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਘੱਟਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ, ਚੀਨ, ਥਾਈਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਅਤੇ ਮੈਕਸੀਕੋ ਸਨ।
ਗੰਨਾ ਆਸਟ੍ਰੋਨੇਸ਼ੀਅਨ ਅਤੇ ਪਾਪੁਆਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਫਸਲ ਸੀ। ਇਹ ਪੋਲੀਨੇਸ਼ੀਆ, ਆਈਲੈਂਡ ਮੇਲਾਨੇਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਮੈਡਾਗਾਸਕਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੋਨੇਸ਼ੀਅਨ ਮਲਾਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ 1200 ਤੋਂ 1000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਆਸਟ੍ਰੋਨੇਸ਼ੀਅਨ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦੱਖਣੀ ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਛੇਵੀਂ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਮਸ਼ਹੂਰ "ਕਾਨਾ ਜੋ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਹਿਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ" ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੰਨੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਫੈਲਾਇਆ।[4] ਵਪਾਰੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਖੰਡ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗਾ ਮਸਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਕੈਰੇਬੀਅਨ, ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ, ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਟਾਪੂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਨੇ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।[5] ਖੰਡ ਦੀ ਫਸਲ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵੱਡੇ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਚਾਲਕ ਬਣ ਗਈ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਗੁਲਾਮਾਂ ਵਜੋਂ ਆਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[6]
ਮੱਕੀ ਦੇ ਟਾਂਡਿਆਂ ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਿੱਠਾ ਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੀੜ ਕੇ, ਅੱਗ 'ਤੇ ਕਾੜ੍ਹ ਕੇ ਗੁੜ, ਸ਼ੱਕਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਗੰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਮਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਇੱਖ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੰਨਾ ਮੁਢਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸੀ ਗੰਨੇ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਨਾ ਗੰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਚੂਪਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਗੁੜ ਤੇ ਸ਼ੱਕਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਬਣਦੀ ਸੀ। ਸ਼ੱਕਰ ਤਾਂ ਬੂਰੇ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਣ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਗੰਨੇ ਦੀ ਲਾਲ ਪੋਨੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਆਈ। ਇਸ ਦਾ ਰੰਗ ਥੋੜ੍ਹਾ ਲਾਲੀ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਚੂਪਣ ਵਿਚ ਪੋਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਅੰਗੂਰੀ ਪੋਨੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਆਈ। ਇਸ ਦਾ ਰੰਗ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹਰਾ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਗੰਨਿਆਂ ਦਾ ਗੁੜ ਤੇ ਸ਼ੱਕਰ ਵਧੀਆ ਬਣਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਤਾਂ ਗੰਨੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਆਈਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਾਰਮੀ ਗੰਨੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਚੂਪਣ ਵਿਚ ਕਾਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੰਡ ਮਿੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਕਈ ਕਈ ਘੁਲ੍ਹਾੜੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਗੰਨਾ ਪੀੜ ਕੇ ਗੁੜ, ਸ਼ੱਕਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[7]
ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਗੰਨਾ ਬੀਜਣ ਸਮੇਂ ਹਲ ਨਾਲ ਖੰਮਣੀ/ਮੌਲੀ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਗੁੜ ਵੰਡਦੇ ਸਨ। ਬੀਜਣ ਲਈ ਰੱਖੇ ਗੰਨੇ ਨੂੰ ਵੱਢ ਕੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਦੱਬ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਗੰਨਾ ਬੀਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦੱਬੇ ਗੰਨੇ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਇਕਇਕ ਫੁੱਟ ਕੁ ਦੇ ਟੋਟੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੋਟਿਆਂ ਨੂੰ ਬਜੋਟੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸੰਮਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਗੰਨੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਫਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਗੰਨੇ ਨੂੰ ਖੇਤ ਵਿਚ ਹੀ धडा ' ਰੱਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਬੀਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੱਢ ਕੇ ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ ਕਰ ਕੇ ਬੀਜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਵੇਰ ਦਾ ਬੀਜਿਆ ਗੰਨਾ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਢਾਂ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੰਨੇ ਦੇ ਉਤਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਲੰਮੇ-ਲੰਮੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲਾ ਜੋ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।[8]
ਜਿੱਥੇ ਗੰਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਬੀਜਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਗੰਨਾ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਖੰਡ ਮਿੱਲਾਂ ਦੇ ਏਰੀਏ ਵਿਚ ਹੀ ਖੰਡ ਮਿੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਲਈ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਘੁਲ੍ਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਗੰਨਾ-ਪੀੜ ਕੇ ਗੁੜ, ਸ਼ੱਕਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[9]