Andes
From Wikipedia, the free encyclopedia
De Andes, et Andesgebargde of Andeaanske Bargen (spaansk: Cordillera de los Andes; Quechua: Anti) is de langste döärloupende bargkettene van de wearld. Et strekket sik oaver de heyle westküste van Süüdamerika uut van noord når süüd. De kettene is 8900 kilometer lange un 200 töt 700 kilometer breyd. In döärsneyde sint de bargen 4000 meter houge. De Andes loupet döär söäven landen: Venezuela, Kolombia, Ekwador, Peru, Bolivie, Chili un Argentinie.
De Andes hevt verskeidene laegere deylen, dee as ne ård skeid warket um verskillende grupen to förmen. Ouk ligget der wat houglanden in de Andes, wår wat groute städen ligget as Quito, Bogotá, Cali, Arequipa, Medellín, Bucaramanga, Sucre, Mérida, El Alto un La Paz. Et hougland Altiplano is nå et hougland van Tibet et höygste van de wearld. Disse grupen sint weader upedeyld når öär klimaat: de tropiske, dröyge un natte Andes.
De Andes sint de höygste bargkettene buten Asie. Den höygsten barg buten Asie, Aconcagua, hevt ne höygde van 6961 m boaven den seyspegel. Den top van Chimborazo in Ekwador is et wydste pünt an et aerduppervlak vanaf den aerdkern eseen. Dat kümt döärdat de aerde nen pukkel hevt up den eavenaar, döärdat he üm syne asse drait. De höygste vulkanen van de wearld vind y in de Andes. De Ojos del Salado up de grense tüsken Chili un Argentinie hevt byvöärbeald ne höygde van 6893 meter. De vulkanen untståt döärdat hyr de antarktiske plate un Nazca-plate under de süüdamerikaanske skuvet.
De Andes höyret ouk by de amerikaanske Cordillera, ne rygel bargkeatens (cordillera) dee souwat sunder afbrekken loupet vanaf Noordamerika oaver Middenamerika un Süüdamerika nå Antarktika hen.
Wår as den name Andes vandan kümt, wördt oaver twyfeld, mär de meysten sint et der oaver eyns at et van et Quechua-woord vöär oust kümt: "anti". Dat is ne afkörting van et woord Antisuyu of oustelike strekke, eyne van de gebeden binnen et Inkaryk.