हृदय
हृदयाची रचना / From Wikipedia, the free encyclopedia
हृदय हा अवयव अभिसरण संस्था असलेल्या सर्व प्राण्यामध्ये आढळतो. स्नायूनी बनलेल्या हृदयामुळे रक्तवाहिन्यामधून रक्त लयबद्ध रितीने वाहून नेले जाते. इंग्रजीमध्ये ‘कार्डियाक’ हा हृदय संबंधी आलेल्या शब्दाचा उगम ग्रीक भाषेतील कार्डिया (हृदय) शब्दाशी आहे. पृष्ठवंशी प्राण्यामध्ये हृदय हृदयस्नायूनी बनलेले असते. हृदयस्नायू अनैच्छिक असून त्यांच्या पृष्ठभागावर सूक्ष्म दर्शकाखाली पट्टे दिसतात. हृदय प्रामुख्याने हृदयस्नायूनी आणि थोड्या संयोजी उतीनी बनलेले असते. सामान्यपणे मानवी हृदय दर मिनिटास 72 वेळा आकुंचन पावते. सरासरी सहासष्ट वर्षांच्या आयुष्यातील कालखंडामध्ये हृदय पंचवीस लक्ष वेळा अकुंचन पावते. स्त्रियामध्ये हृद्याचे सरासरी वजन 250-300 ग्रॅम आणि पुरुषामध्ये 300-350 ग्रॅम असते. अपृष्ठवंशी प्राण्यामध्ये हृदय म्हणजे एक लहान आकाराची पिशवी किंवा आकुंचन पावणारी नलिका असते. यामधून शरीरास प्रथिने,मेदाम्ले आणि कर्बोदके वाहून नेली जातात. कीटकांचे रक्त रंगहीन असून त्यामधून श्वसनवायूंचे वहन होत नाही. संधिपाद खेकड्यासारख्या प्राण्यामध्ये आणि कोळी आणि मृदुकाय गटातील नळ, म्हाकूळ आणि ऑक्टोपस सारख्या प्राण्यामधील रक्तामध्ये तांबे असलेले हीमोसायनिन नावाचे श्वसनवायू वाहून नेणारे निळ्या रंगाचे रक्तद्रव्य असते. हीमोसायनिन युक्त रक्ताचे वहन या प्राण्यांच्या हृदयामार्फत होते. (पहा रक्त)
हृद्यविकास सस्तन प्राण्यामधील गर्भाच्या अपिस्तर उती मध्य स्तर उती आणि अंतःस्तर उती अशी उती विभागणी झाल्यानंतर मध्यस्तर उतीमधील एका विशिष्ट संयोजी उतीपासून त्रिस्तरीय अवस्थेमध्ये हृद्याचा विकास होतो. हृदयालगतचे हृदयावरण मध्यस्तर उतीपासून तर बाह्य हृदयावरण अंतःस्तर उतीनी बनलेले असते. हृदयाचे आतील आवरण , रसवाहिन्या आणि रक्तवाहिन्या अंतःस्तर उतीपासून बनतात. हृदय स्नायू मात्र मध्यस्तर उतीनी बनलेले असतात. ह्र्दयस्नायू तयार होतानाच काहीं हृदय स्नायूंचे विभाजन होऊन हृदय स्नायू आकुंचन पावण्यासाठी विद्युत संदेश उत्सर्जित करणारे केंद्र तयार होते. या केंद्रास हृदय गतिकारक (पेस मेकर) असे म्ह्णतात. मानवी गर्भामध्ये एकविसाव्या दिवशी पासुन गर्भाचे हृदय कार्य करण्यास प्रारंभ करते. गर्भहृदय साधारणपणे दर मिनिटास 75-80 वेळा आकुंचन पावते. गर्भ हृद् याचा वेग पहिल्या महिन्यामध्ये शंभर पर्यंत वाढतो. सातव्या आठवड्यामध्ये तो सर्वाधिक म्ह्णजे 165-185 पर्यंत होतो. याचा वेग या दिवसामध्ये दररोज तीनने वाढतो. नवव्या आठवड्यापासून पंधराव्या आठवड्यापर्यंत तो एकशे बावन्न पर्यंत कमी होतो. या काळात गर्भाचा आकार सु. 25 मिमि एवढा असतो. मूल जन्मण्याआधी स्त्री आणि पुरुष बालकाच्या हृदयाच्या गतीमध्ये कोणताही फरक नसतो. गर्भावस्थेमध्ये पहिल्या महिन्यात हृदयाचे ठोके मिनिटास सरासरी 100 असतात. सातव्या आठवड्यात ते सर्वाधिक म्हणजे 165-185 एवढे होतात. हृदयाचे ठोके वाढण्याचा वेग दररोज 3.3 एवढा वाढतो. नवव्या आठवड्यापासून हृदयाचा वेग 152 पर्यंत कमी होतो. पंधराव्या आठवड्यानंतर तो सरासरी 145 वर स्थिर होतो. जन्मण्या आधी मुलगा आणि मुलीच्या हृदयाच्या वेगामध्ये फरक आढळून येत नाही. हृदय रचना हृदयाची रचना प्राणिसृष्टीमधील संघाप्रमाणे बदलते. शीर्षपाद मृदुकाय सजीवामध्ये दोन कल्ले हृदये आणि एक अतिरिक्त हृदय असते. पृष्ठवंशी प्राण्यामध्ये हृदय शरीराच्या पुढील भागामध्ये उरोपोकळीमध्ये अन्न्नलिकेच्या अधर बाजूस असते. हृदय नेहमी हृदयावरणाने आवेष्ठित असते. हृदयावरण कधीकधी पर्युदरापासून निघाल्यासारखे वाटते. पण हृदयावरण हा पर्युदराचा भाग नाही. पृष्ठवंशी प्राण्यामधील अप्रगत हॅगफिश मध्ये शेपटीमध्ये आणखी एक हृदयासारखा अवयव असतो . हृदय रचना हृदयाची रचना प्राणिसृष्टीमधील संघाप्रमाणे बदलते. शीर्षपाद मृदुकाय सजीवामध्ये दोन कल्ले हृदये आणि एक अतिरिक्त हृदय असते. पृष्ठवंशी प्राण्यामध्ये हृदय शरीराच्या पुढील भागामध्ये उरोपोकळीमध्ये अन्न्नलिकेच्या अधर बाजूस असते. हृदय नेहमी हृदयावरणाने आवेष्ठित असते. हृदयावरण कधीकधी पर्युदरापासून निघाल्यासारखे वाटते. पण हृदयावरण हा पर्युदराचा भाग नाही. पृष्ठवंशी प्राण्यामधील अप्रगत हॅगफिश मध्ये शेपटीमध्ये आणखी एक हृदयासारखा अवयव असतो. मानवी हृदय मानवी हृद याचे वजन 250-350 ग्रॅम असून त्याचा आकार हाताच्या वळलेल्या मुठीएवढा असतो. उरोस्थीच्या मागे आणि पाठीच्या कण्याच्या पुढे उरोपोकळीमध्ये हृदय स्थित असते. हृद्य दोन पदरी हृदयावरणाने वेढलेले असते. बाह्य हृदयावरण तंतुमय असून हृदयाचे संरक्षण उरोपोकळीमध्ये हृदय स्थिर ठेवणे आणि हृदयामध्ये अधिक रक्त साचण्यास प्रतिबंध करते. मानवी हृदय तीन स्थरानी बनलेले असते. हृदयालगतचा हृदयावरण थर हे हृदयाचे पहिले आवरण बाह्य हृदयावरण आणि हृदयालगतचे हृदयावरण यामध्ये एक जलीय पदार्थ असतो. त्यामुळे ह्रदयाची हालचाल होताना घर्षण होत नाही. हृदयाचे मधला थर हृदयस्नायूनी बनलेला असतो. हृदयाचा सर्वात आतील थर हृदंतस्तर या नावाने ओळखला जातो. हा एक पेशीय थर रक्तवाहिन्यांच्या अंतःस्तराशी संलग्न असतो. हृदंतस्थर हृदयाच्या झडपा आणि हृदयाच्या पोकळ्या आच्छादतो. माशाचे हृदय आद्य मत्स्यवर्गीय पृष्ठवंशी प्राण्यामध्ये हृदय एकापाठोपाठ चार कप्प्यानी बनलेले असते. माशाचे हृदय सस्तन प्राण्यांच्या चार कप्प्यांच्या हृदयासारखे मुळीच दिसत नाही. पहिला कप्पा शीर कोटर (सायनस व्हिनॉसस) या नावाने ओळखला जातो. या कप्प्यामध्ये शरीरातील शिरामधून कमी ऑक्सिजनयुक्त रक्त जमा होते. शीर कोटरातून रक्त अलिंदामध्ये जाते. अलिंदामधून ते निलयामध्ये आणि निलयामधून महाधमनी शंकूमध्ये (कोनस आर्टेरिओसस) महाधमनी शंकू महाधमनीमध्ये उघडतो. निलय स्नायूयुक्त असते. महाधमनीमधील रक्त क्लोमामध्ये जाते. क्लोमाभोवती असलेल्या पाण्यातील ऑक्सिजन अभिसरणाने रक्तामध्ये मिसळतो. इतर चार कप्प्याच्या हृद्यामध्ये अधिक ऑक्सिजनयुक्त रक्त निलयामध्ये येते आणि शरीराच्या विविध भागामध्ये पोहोचते. पण माशाच्या हृदयामधील रक्त महाधमनीच्या विविधशाखावाटे शरीराच्या सर्व भागामध्ये पोहोचते. प्रौढ माशाचे हृदय सरळ नलिकेऐवजी इंग्रजी ‘एस’च्या आकारासारखे दिसते. प्रारंभीचे दोन कप्पे अधर बाजूस तर पुढील दोन कप्पे आधीच्या कप्प्यांच्या ऊर्ध्व बाजूस असतात. (चतुष्पाद प्राण्यामध्ये अधर महाधमनीच्या दोन शाखा होतात एक फुफ्फुस धमनी आणि दुसरी ऊर्ध्व धमनी.) अस्थिमत्स्यामध्ये महाधमनीशंकूचा आकार लहान असतो. पक्षी आणि सस्तन प्राण्यांच्या ह्र्दयामध्ये शीर कोटर आणि महाधमनी शंकू या भागांचा अभाव सतो.