Түйсіну
From Wikipedia, the free encyclopedia
Түйсіну (ағылш. Perception, лат. perceptio мағынасы "жинау", "қабылдау") — қабылданған сезімдік ақпараттарды, яғни сезінулерді ұйымдастыру, айқындау және түсіндіру, сол арқылы объектті бейнелеу, түсіну және өзгелерден ажыратудай маңызды сана қабілеті.[1] Оны әдетте сыртқы дүние шындықтарын сезім мүшелері өз ерекшелігі бойынша қабылдап, ақпараттарды реттеуден туған объекттің тұтас бейнесі деп түсіндіретіндер бар.[2] Әдетте сезімдік таным деп аталатын сананың төменірек сатысы Сезіну, Түйсіну және Елестету деп үшке бөлінеді, түйсіну сезінудің жинақылану сатысы және қайта елестетуге даярлық сатысы деуге болады.
Барлық түйсінулер жүйке жүйесі арқылы өтетін сигналдарды қамтиды, бұл өз кезегінде сезімдік жүйенің физикалық, не химиялық тітіркенуінен пайда болады.[3] Мысалы, көру көздің торлы қабығына түсетін жарықты қамтиды; иіс иіс молекулалары арқылы жүзеге асады; және есту ауа толқындарына қатысты.
Түйсіну бұл сигналдарды пассив қабылу ғана емес, сондай-ақ қабылдаушының оны оқуы, есте сақтауы, қалауы және зейіні арқылы қалыптасады.[4][5] Сезімдік қабылдау – бұл төмен деңгейлі ақпаратты жоғары деңгейлі ақпаратқа түрлендіретін процесс (мысалы, нысанды ажырату үшін пішіндерін қабылдайды).[5] Келесі процесс адамдағы ұғымдары мен қалауларын (немесе білімін), түйсінуге әсер ететін қалпына келтіру мен таңдау механизмдерін (мысалы зейін қатарлылар) байланыстырады.
Түйсіну жүйке жүйесіндегі күрделі функцияларға қатысты, бірақ субъективті тұрғыдан қарағанда өте оңай орындалатын іс құсап көрінеді, өйткені бұл процесс саналы ұғынудан тыс автоматты жүріседі.
ХІХ ғ-дағы эксперименталды психологияның пайда болуынан бастап психология әртүрлі әдістерді біріктіру арқылы түйсінуді түсіндіруге тырысты.[4] Психофизика сезімдік қабылдау мен түйсінудің физикалық сапалары арасындағы байланысты сандық тұрғыда сипаттайды.[6] Сезімдік неврология (Sensory neuroscience) түйсіну негізінде жатқан нейрондық механизмдерді зерттейді. Түйсіну жүйесі олар өңдейтін ақпарат тұрғысы бойынша есептеу арқылы да зерттеледі. Философиядағы түйсінулік мәселелеріне тек дыбыс, иіс немесе түс секілді сезімдік қасиеттердің түйсінуші санасындағы образына ғана емес, нақты сыртқы шындықта өмір сүруін де қамтиды.[4]
Дәстүрлі түсінікте, түйсіктер (senses) пассив қабылдау ретінде қарастырылғанымен, иллюзиялар мен екіұшты бейнелер туралы ізденістер мидың түйсіну жүйелері белсенді және алдын ала саналы түрде олардың енгізілуін түсінуге тырысатынын анық көрсетеді.[4] Түйсінудің ғылымға ұқсас гипотезаны тексерудің белсенді процесі екендігі туралы, немесе бұл процес шынайы сезімдік ақпаратты тексеруге жарамсыз екендігі туралы әлі де пікірталас бар.[4]
Мидың түйсіктік жүйелері тұлғаның қоршаған әлемді тұрақты әрі байсалды тануына мүмкіндік береді, бірақ сезімдік ақпарат бәрібір кемелсіз және тым тез өзгереді. Адам мен жануарлардың миы модулдік үлгіде құрылымдалған, әртүрлі аймақтар әртүрлі сезімдік ақпараттармен шұылданады. Бұл модулдердің кейбіреулері сезімдік карта формасында болып, ми бетінің бір бөлігіне әлемнің кейбір қасиеттерін картаға түсіреді. Бұл әртүрлі модульдер өзара әсерлеседі және бір-біріне ықпал етеді. Мысалы, дәмге иіс қатты ықпал етеді.[7]
"Түйіс" (Percept) Делеуз мен Гуаттари[8] түйсінушіден тәуелсіз түйсінуді анықтау үшін қолданған термин.