Աթաթուրքի բարեփոխումներ
Բարեփոխումներ, որոնք Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքն իրականացրել է Թուրքիայի Հանրապետությունում / From Wikipedia, the free encyclopedia
Աթաթուրքի բարեփոխումներ (թուրքերեն՝ Atatürk İnkılâpları), մի շարք փոփոխություններ քաղաքական, իրավական, կրոնական, մշակութային, սոցիալական և տնտեսական քաղաքականության մեջ, որոնք ուղղված էին Թուրքիայի նոր Հանրապետությունը աշխարհիկ, ժամանակակից ազգային պետության վերածելուն, որոնք իրագործվեցին Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի ղեկավարությամբ՝ քեմալական գաղափարախոսությանը համապատասխան։ Նրա քաղաքական կուսակցությունը՝ Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունը (ԺՀԿ) Թուրքիայում, որպես միակուսակցական պետություն, իրականացրել է այդ բարեփոխումները՝ սկսած 1923 թվականից։ Աթաթուրքի մահից հետո նրա իրավահաջորդ Իսմեթ Ինյոնյուն շարունակեց քեմալական ոճի միակուսակցական կանոններն ու բարեփոխումները, մինչև 1950 թվականը, երբ ԺՀԿ-ն տանուլ տվեց դեմոկրատական կուսակցությանը երկրորդ, իսկապես բազմակուսակցական ընտրություններում։
Բարեփոխումների կենտրոնական կետն այն համոզմունքն էր, որ թուրքական հասարակությունը պետք է «արևմտականացվի»՝ (արդիականացում, որը ձեռք է բերվել արևմտյան մշակույթի ընդունման միջոցով այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են քաղաքականությունը (քաղաքական բարեփոխումներ), տնտեսությունը (տնտեսական բարեփոխումներ), ապրելակերպը (սոցիալական բարեփոխումներ), իրավունքը (իրավական բարեփոխումներ), այբուբենը (կրթական բարեփոխումներ) և այլն), ինչպես քաղաքական, այնպես էլ մշակութային առումով առաջ շարժվելու համար[1]։ Բարեփոխումներն իրենց մեջ ներառել են մի շարք հիմնարար ինստիտուցիոնալ փոփոխություններ, որոնք վերջ են դրել բազմաթիվ ավանդույթներին, և հետևել են նախորդ դարերում ստեղծված բարդ համակարգի քայքայման մանրակրկիտ ծրագրված նախագծին[2]։
Բարեփոխումներն սկսվել են Սահմանադրության արդիականացմամբ, ներառյալ 1924 թվականի նոր Սահմանադրության ընդունումը 1921 թվականի Սահմանադրության փոխարեն, ինչպես նաև եվրոպական օրենքների և դատական պրակտիկայի ադապտացումը նոր հանրապետության կարիքներին։ Դրան հաջորդեց աշխատակազմի մանրակրկիտ աշխարհայացքը և արդիականացումը՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով կրթական համակարգին։
Աթաթուրքի բարեփոխումներում ամրագրված քաղաքական համակարգի տարրերը զարգացել են փուլ առ փուլ, սակայն 1935 թվականին, երբ Աթաթուրքի բարեփոխումների վերջին մասը վերացրեց իսլամին հղումները Սահմանադրությունում, Թուրքիան դարձավ աշխարհիկ և ժողովրդավարական Հանրապետություն, որն իր ինքնիշխանությունը ստացավ ժողովրդից։ Թուրքիայի ինքնիշխանությունը պատկանում է թուրք ազգին, որն իր կամքը պատվիրակում է ընտրված միապալատ խորհրդարանի՝ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովին։ Նախաբանում հիշատակվում են նաև ազգայնականության սկզբունքները, որոնք սահմանվում են որպես «Հանրապետության նյութական և հոգևոր բարեկեցություն» (1935 թվականի դիրքորոշում)։ Հանրապետության հիմքը խաղաղությունն է, սոցիալական հավասարությունը, օրենքի առջև հավասարությունը և Թուրքիայի Հանրապետության և ազգի անբաժանելիությունը։
Պատմականորեն Աթաթուրքի բարեփոխումները հաջորդում են Օսմանյան կայսրությունում թանզիմաթի (վերակազմավորման) ժամանակաշրջանին, որը սկսվել է 1839 թվականին և ավարտվել 1876 թվականին առաջին Սահմանադրական դարաշրջանով[3], Աբդուլ Համիդ Երկրորդի ավտորիտար վարչակարգով 1878-1908 թվականներին, որը խոշոր բարեփոխումներ է անցկացրել կրթության և բյուրոկրատիայի ոլորտում, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրության՝ Երկրորդ սահմանադրական դարաշրջանի ընթացքում երկարատև քաղաքական բազմակարծությունն ու օրենքի գերակայությունը 1908-1913 թվականներին, ինչպես նաև միության կոմիտեի միակուսակցական պետությունում 1913-1918 թվականներին: