زبان فارسی میانه
زبان ایرانی جنوب غربی / From Wikipedia, the free encyclopedia
زبان فارسی میانه یا زبان پهلوی، با نام رسمی پارسیگ (به پهلوی سنگنوشتهای: 𐭯𐭠𐭫𐭮𐭩𐭪، به مانوی: 𐫛𐫀𐫡𐫘𐫏𐫐، به اوستایی: 𐬞𐬀𐬭𐬯𐬍𐬐)، یکی از زبانهای ایرانی میانه است که در دوران ساسانی، نخست در جنوب غرب فلات ایران و سپس در جایگاه زبان میانجی در سراسر شاهنشاهی ساسانی، بدان سخن گفته میشد. پارسیگ به شاخهٔ زبانهای ایرانیِ جنوب غربی تعلق دارد و از زبان پارسی باستان ریشه گرفته است و خود نیای زبان فارسی و برخی دیگر ازجمله زبان لارستانی (اچمی)، زبان کوهمرهای خلاری و زبان بنویی روستای ابنو است.[1][2][3] فارسی میانه یکی از زبانهای ایرانی است که بنا به تعریف از اوایل دوران اشکانی، نخست در جنوب غربی ایران و سپس در زمان ساسانیان بهعنوان زبان رسمی همهٔ شاهنشاهی ایران تا صدر اسلام رواج داشته است. خاستگاه این زبان که فرزند پارسی باستان بهشمار میآید، پارس بود. در دوران اشکانیان فارسی میانه زبانی محلی بود و از پهلوی اشکانی تأثیراتی پذیرفت، تا این که در زمان ساسانیان زبان رسمی شاهنشاهی شد. سنگنبشتهها و اسناد ساسانیان و بسیاری از کتابها به این زبان نوشته میشد. با برافتادن ساسانیان و تا چند سده پس از ورود اسلام همچنان تولید اثر به این زبان ادامه داشت. گرچه در عمل زبانی نیمهمُرده بهشمار میآمد.
پارسی میانه یا پهلوی | |
---|---|
پارسیگ | |
منطقه | ایران بهویژه منطقه جنوب (پارس) و غرب (میانرودان) ایران روزگار ساسانی |
منقرضشده | کمابیش از سدهٔ سوم پیش از میلاد تا سدهٔ نهم میلادی (سدهٔ سوم هجری قمری) کاربرد داشته است. سپس به جای زبان دینی نزد موبدان تا سده ششم هجری قمری به کار میرفته است. |
هندو-اروپایی
| |
پهلوی کتابی، پارسی میانهٔ کتیبهای، پارسی میانهٔ مانوی، پهلوی زبور | |
کدهای زبان | |
ایزو ۲–۶۳۹ | pal (see text left) |
ایزو ۳–۶۳۹ | pal |
زبانشناسی | 58-AAC-ca |
این زبان یا یکی از گویشها یا زبانهای بسیار نزدیک به آن، پس از دگرگونی و آمیختگی با لهجهها، گویشها و زبانهای خویشاوند دور و نزدیک و همچنین وارد شدن وامواژهها، فارسی نو را به وجود آورده است و شباهتهای فراوان از نظر واژگانی و از نظر دستوری میان این دو زبان از همین جهت است. در واقع تحولی که از پارسی باستان تا فارسی میانه اتفاق افتاده است بسیار بزرگتر از تحولی است که از فارسی میانه تا پارسی نو رخ داده است. همچنین به احتمال زیاد، ریشهٔ شماری از زبانهای ایرانی جنوب باختری دیگر، نظیر گویشهای مختلف زبان لری و زبان لارستانی مانند زبان فارسی به فارسی میانه و از طریق فارسی میانه به پارسی باستان برمیگردد.[4][5][6][7]
در دورهٔ ساسانیان، ایرانیان به فارسی میانه گفتوگو میکردند و در هر شهر و ولایت از لهجهها و گویشهای مختلف بومی و منطقهای خود استفاده مینمودند. این لهجهها و گویشها، تفاوتهای زیادی با یکدیگر داشتند که حتی باعث میشد که مردم نقاط دورتر در فهمیدن سخن یکدیگر دچار مشکل شوند. علت اصلی آن هم این بود که نظام استاندارد یا «معیار» زبان کتبی فارسی میانه منسجم نبود و توان خواندن و نوشتن آن هم محدود به قشر بسیار کوچکی از مردم بود که اصولاً عبارت از دو قشر بودند: دبیران و دهقانان برای نوشتن متون و نامههای رسمی، اداری و تجاری و روحانیون جهت ثبت متون دینی.[8]
این زبان از دیدگاه دستوری و واژگانی با گویشهای محلی نواحی پارس (دشتی، کوهمرهای، لارستانی، اردکانی، بنویی، خلاری و مناطقی از هرمزگان) نزدیکی بسیاری دارد.[3] زبان پهلوی خود گویشها و لهجههای متعددی داشته است، اما منابعی که امروزه به آن بهعنوان نمونههایی مکتوب از این زبان استناد میشود بر بنیاد لهجهٔ اصطخری است که خاستگاه خاندان ساسانی بوده است.[9] اصولاً باید بر همهٔ ویژگیها و تفاوتهایی که در مقابل یکپارچگی و اصالت فارسی میانه در تمامی متون مربوط جلوهگر است، تأکید نمود.[10]