زبان فارسی در قلمرو عثمانی
From Wikipedia, the free encyclopedia
چندین عامل را میتوان در پراکَنش و گسترش زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در آسیای کوچک کارگر دانست. نخست کوچیدن خاندانهای فرهیخته و دانشمند ایرانیتبار مانند بهاءالدین سلطانالعلماء پدر مولانا، نجمالدین رازی «دایه»، اوحدالدین کرمانی، فخرالدین عراقی، سراجالدین ارموی، سیفالدین فرغانی، ناصرالدین بن بیبی و دیگر فرهیختگان بدین سامان است. دوم محیط امن و دانشپرور سرزمینهای روم در سدهٔ هفتم و امکان نشئت نوآفرینی فرهنگی، عارفان و ادیبان جهان اسلام را به این سامان کشانده بود. آثار فارسی این بزرگان دانش و ادب، به ویژه تصنیف کتاب پاکآمدهٔ مثنوی معنوی و پیدایش راه و آیین فارسی مولویه، نه تنها زبان و ادب فارسی را در آن دیار استوار ساخت، بلکه به روایت عزیز بن اردشیر استرآبادی (متوفای پس از سال ۸۰۰ ه.ق./ ۸–۱۳۷۹م) گردآوردندهٔ کتاب بزم و رزم، «جمهور اهالی ممالک روم» در سدهٔ هشتم هجری «به زبان پارسی مایل و راغب بودند».[1]
زبان فارسی در دورهای طولانی زبان رسمی دربار شاهان عثمانی بودهاست. [2] دیداری کوتاه و گذرا از موزههای ترکیه و حتی گذر از برزنهای قدیمی و آثار تاریخی شهرهای این کشور، که پر از خط و زبان فارسی است، نشان میدهد که این زبان تا چه پایه در این کشور فراگیر بودهاست. شیفتگی بسیاری از ترکها به ادبیات فارسی و عربی یکی از دلایل ورود زبان فارسی به ترکیه بود و تأثیر بسیاری بر این سرزمین گذاشت. ازآنجاییکه ترکیه کشوری مسلمان بود، دین باعث ورود زبان عربی به ترکیه شد، اما در سنجش با زبان فارسی، تأثیر زبان عربی محدود است. بسیاری از واژههایی که در نوشتن شعر و نثر ترکی به کار برده میشوند، از فارسی گرفته شدهاند. آنهم شاید بهدلیلِ آسانی زبان فارسی باشد. رفعت یالچین دانشآموختهٔ ادبیات فارسی و استاد بازنشستۀ درسهای عثمانی گفتهاست، بسیاری از واژههای ترکی از فارسی گرفته شدهاند.[3][4]تا پیش از فارسیزدایی به دست آتاترک در ترکیه، در فرهنگ عثمانی و زبان ترکی نزدیک به ۵۰ هزار واژه، چه پارسی سره و چه عربی پارسیشده، وجود داشته است. پس از پالایش فرهنگ و واژگان فارسی توسط آتاترک، ترکها به لحاظ ادبی بسیار ضربه خوردند، گفت: به دستور آتاترک واژگان پارسی را که تا نخستین سالهای سدهٔ ۲۰ام در میان ترکها مصطلح بود، از واژهنامهها حذف کردند. این باعث شد تا علیرغم ادعای آنها روی مولانا جلالالدین بلخی در مولاناخوانی و مثنویخوانیشان دچار مشکل شوند و پیوند ادبی آنها نیز با گذشتهٔشان گسسته شود. رجب طیب اردوغان چند سال پیش متوجه این گسست فرهنگی شد و دستور به پیگیری آن داد. از همین روی اکنون چهار بنیاد در ترکیه سرگرم پژوهش روی زبان ترکی عثمانی و الفبای فارسی هستند تا بتوانند پیوند خود را با گذشتهٔ ادبیشان، یعنی فرهنگ و ادبیات در دوران پیش از آتاترک، دوباره برقرار کنند.[5]