آمودریا
پرآبترین رود آسیای میانه / From Wikipedia, the free encyclopedia
آمودریا (رود وخش به معنی شتابان/ Oxus)، رودخانه آمو یا جیحون (به یونانی باستان: Oxus/Ὄξος/اُکسوس[2][3] که یونانیشدهٔ نام پارسی باستان رود: وَخش[4] است) پرآبترین رود در آسیای مرکزی است که رود دوم سیردریا است. در فارسی تاجیکی، به رود، دریا میگویند. آمودریا از کوههای پامیر سرچشمه گرفته و حدود ۱٬۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است. بخشهایی از آن قابل کشتیرانی است. در سواحل آن شیرخانبندر و بندر حیرتان قرار گرفته، که کالاهای صادراتی یا وارداتی افغانستان به کشورهای آسیای مرکزی از این طریق مبادله میشود.
آمودریا | |
Oxus, Jayhoun, də Āmu Sind, Vaksu | |
منظرهٔ آمودریا از ترکمنستان | |
ریشهٔ نام: نامگذاری شده بر اساس شهر آمول (ترکمنآباد کنونی) | |
کشور | افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان |
---|---|
محدوده: | آسیای مرکزی |
رودهای فرعی | |
- چپ | رود پنج |
- راست | وخش، چغانرود، رودخانه شیرآباد، رود زرافشان |
اولین سرچشمه | رود پامیر/رود پنج |
- موقعیت | دریاچه زورکول, کوههای پامیر, تاجیکستان |
- ارتفاع | ۴۱۳۰ متر (۱۳٬۵۵۰ فوت) |
- مختصات | ۳۷°۲۷′۰۴″ شمالی ۷۳°۳۴′۲۱″ شرقی |
سرچشمه دوم | قزلسو، قرقیزستان/وخش |
- موقعیت | درهٔ آلای, کوهستان پامیر, قرقیزستان |
- ارتفاع | ۴۵۲۵ متر (۱۴٬۸۴۶ فوت) |
- مختصات | ۳۹°۱۳′۲۷″ شمالی ۷۲°۵۵′۲۶″ شرقی |
همریزگاه منبع | کرکی |
- ارتفاع | ۳۲۶ متر (۱٬۰۷۰ فوت) |
- مختصات | ۳۷°۰۶′۳۵″ شمالی ۶۸°۱۸′۴۴″ شرقی |
دهانه رود | دریاچه آرال |
- موقعیت | دلتا آمودریا, ازبکستان |
- ارتفاع | ۲۸ متر (۹۲ فوت) |
- مختصات | ۴۴°۰۶′۳۰″ شمالی ۵۹°۴۰′۵۲″ شرقی |
طول | ۲۴۰۰ کیلومتر (۱٬۴۹۱ مایل) |
حوزه | ۵۳۴۷۳۹ کیلومترمربع (۲۰۶٬۴۶۴ مایلمربع) |
تخلیه | |
- میانگین | ۲٬۵۲۵ m3/s (۸۹٬۱۷۰ cu ft/s) [1] |
این رود بهطور تاریخی در حدود یا سرحد سرزمین باستانی ایران قرار داشته و در آثار اساطیری نیز مرز ایران و توران بهشمار میرود. استرابو این رودخانه را مرز باختر و سغد معرفی میکند. در گذشته در دورهای به دریای خزر میریخته بعدها مسیر آن تغییر کرده و با پیوستن به رود سیردریا به دریاچه آرال میریزد. امروزه هرچند مسیر اصلی رود به سوی آرال است اما تمامی آب آن در طول مسیر و با کانالکشیهایی که برای کشاورزی صورت گرفته به مصرف میرسد.
دریاچه آرال از سال ۱۹۶۰ به بعد رو به خشکی رفت و نود درصد آن خشک شدهاست. دلیل این خشکی بیشتر این بوده که شوروی سابق مسیر دو رودخانهٔ سیحون و جیحون را به سمت بیابانها تغییر میدهد تا آن اراضی را به زمینهای کشاورزی تبدیل کند. از زمان هخامنشیان آسیای مرکزی را اورزمی یا خوارزمی مینامیدند که در پارسی نو به شکل خوارزم (زمین خوار و پست و جلگهای) درآمد. نام این دریاچه در طول تاریخ دریاچه خوارزم یا دریاچه وخش بودهاست ولی از زمانی که آسیای مرکزی به دست مغولها و روسها افتاد نام غیراصیل آرال جایگزین نام تاریخی خوارزم شد. دو رود تاریخی این سرزمین هم رود وخش و رود یخشاارته بود که از سده ۱۶ به بعد به نامهای آمودریا و سیردریا جعل شد.[5]