شانشینی سەفەوی
From Wikipedia, the free encyclopedia
شانشینی سەفەوی یان ئێرانی سەفەوی یەکێک بوو لە گەورەترین ئیمپراتۆرییەتەکانی ئێران دوای لەشکرکێشی عەرەبەکان کە لەلایەن بنەماڵەی سەفەوییەکانەوە لە ساڵی ١٥٠١ تا ١٧٣٦ حوکمڕانی کرا.[1][2][3][4] ئیمپراتۆرییەتی سەفەوی زۆرجار بە سەرەتای مێژووی ھاوچەرخی ئێران ناودەبرێت. گۆڕینی ئێرانییەکان لە سوننە بۆ شیعە لە ماوەی سەدەی ١٦ تا ١٨ لە سەردەمی شانشینی سەفەویدا بە شێوەیەکی بەرفراوان ڕوویدا.[5][6][7][8] سەفەوی خانەدانی ئێرانی،[9][10][11][12] تورکی[13][14][15][16][17][18][19] و ئەوان شیعە بوون کە نزیکەی ٢٣٥ ساڵ حوکمڕانی ئێرانیان کردووە لە ساڵانی ٨٨٠ تا ١١١٤ی زایینی (ھاوتا لەگەڵ ١١٤٨–٩٠٧ ز و ١٧٣٦–١٥٠١ ز).[20] ئیمپراتۆرییەتی سەفەوی لە تەورێز لەلایەن شا ئیسماعیلی یەکەم لەسەر بنەمای دیدگا و سیاسەتی سەفەوییە شیعەکان لە ساڵی ٨٨٠ دامەزرا و دوا پاشای سەفەوی شا سوڵتان حسێن بوو کە لە ساڵی ١١٠١ لەلایەن ئەفغانییەکانەوە شکستی ھێنا و دواتر لەلایەن ئەفغانییەکانەوە شکستی ھێنا نادر شا لە ساڵی ١١١٤. شانشینی سەفەوی لەناوچوو. سەردەمی سەفەوی بە یەکێک لە گرینگترین قۆناغە مێژوویییەکان لە ئێران دادەنرێت، چونکە ھەشت سەد و پەنجا ساڵ[21] دوای لەناوچوونی ئیمپراتۆرییەتی ساسانییەکان، حکوومەتێکی مەرکەزی ئێران توانی بۆ یەکەمجار حوکمڕانی ھەموو ئێران بکات. دوای ئیسلام چەند شانشینی ئێرانی وەک تاھێری و سەفەری و سامانییەکان و بنەماڵەی تاھیرییەکان و زیاری و بۆی و سەربەدەر و مۆزەفەری ھاتنە سەر دەسەڵات، بەڵام ھیچیان نەیانتوانی ھەموو ئێران بگرێتەوە و یەکڕیزی لە نێوان ھەموو ناوچە جوگرافییەکانی ئێراندا دروست بکەن لەو کاتەدا کات؛ و یەکێتییەکی سەربەخۆ دروست بکەن.[22]سەفەوییەکان شیعەیان کردە ئایینی فەرمی ئێران. شێوازی حوکمڕانی سەفەوی ناوەندی بوو و دەسەڵاتی ڕەھا لە دەستی پاشا بوو. لەدوای دەرکەوتنی حکوومەتی سەفەوی، ئێران گرنگتر بوو و سەقامگیری و یەکپارچەیی بەھرەمەند بوو و لە جیھاندا ناوبانگی دەرکرد.[23] لەو ماوەیەدا پێوەندی ئێران و وڵاتانی ئەورووپا زۆر فراوانتر بوو بەھۆی دوژمنایەتی دەوڵەتی عوسمانی لەگەڵ سەفەوییەکان و ھەروەھا ڕەوتی بازرگانی (بەتایبەت بازرگانی ئاوریشم لە ئێرانەوە). لە سەردەمی سەفەویدا (بەتایبەت نیوەی یەکەمی) شەڕی زۆر لە نێوان ئێران و ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لە ڕۆژاوا و لەگەڵ ئۆزبەکەکان لە ڕۆژھەڵاتی وڵات ڕوویداوە، کە بەھۆی کێشەی وشکانی و مەزھەبییەوە بووە.[24]