Буряад хэлэн
From Wikipedia, the free encyclopedia
Буряад хэлэн (буряад-монгол хэлэн) Алтайн хэлэнэй изагуурай буряад арад түмэнһөө хэрэглэгдэжэ бай монгол хэлэнэй бүлэгэй xэлэн-аялгуу юм. Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас, Эрхүү можо, Забайкалиин хизаар, Усть-Ордын болон Агын тойрогууд, мүн Монгол Уласай хойто аймагууд, Хитадай зүүн-хойто орондо ажаһуудаг буряадууд хэлэлсэдэг. Орос гүрэндэ (1989 оной тоололгоор) 376 мянга оршом хүн буряадаар дуугардаг. Буряадай 86,6%-нь буряад хэлые, 13,3%-нь ород хэлые эхэ (түрэлхи) хэлэн гэһэн байна. Баруун (эхирэд, булагад), дундада (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урда (сонгоол, сартуул) гэхэ мэтэ аялгуутай.
Буряад хэлэн | |
---|---|
ᠪᠤᠷᠢᠠᠳ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ | |
Тараалга | ОХУ (Буряад Орон, Усть-Ордын тойрог, Агын тойрог), Монгол Улас, Хитад (Үбэр Монгол) |
Арад түмэн | Буряад яһатан, Барга |
Түрэлхи хэлэтнэй тоо | 330,000 |
Хэлэнэй ангилал |
Монгол хэлэн
|
Үзэг бэшэг | Кирилл, Монгол бэшэг, Вагиндра бэшэг |
Албан ёһоной хэрэглээ | |
Улас |
Орос: |
Тохируулагша байгууллага | Оросой Эрдэм Ухаанай Академиин Сибириин Таһагай Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэлгын хүреэлэн |
Томьёолбори | |
ISO 639-2 | bua |
ISO 639-3 |
bua – Буряад хэлэн бүхлээрээ Дотор нь ялгасан нь: bxu – Хитадай Буряад bxm – Монголой Буряад bxr – РФ-иин Буряад |
Грамматикын байгуулалтын хубида буряад хэлэн залгамал хэлэн болоно. Аялган абяанууд аялганай тааралдалай хуулида захирагдадаг, мүн түргэн, удаан гэжэ илгардаг. Буряад хэлэн өөрын гэһэн онсолигтой, тон баялиг үгын һантай юм.
«Буряад Республикын арадуудай хэлэнууд тухай» хуули республикын дээдын зургаанда 1992 ондо баталагдажа, буряад хэлэн гүрэнэй хэлэн болгогдоһон байгаа. Энэ түүхэтэ хуулиин үндэһөөр буряад хэлэ хэрэглэлгын һалбаринуудай ургэдхэгдэхэдэ, арадай түүхэдэ, үндэһэн соёлдо, арадай ёһo заншалнуудта һонирхол дээшэлээ.
Монгол бэшэгые зохёогдоһон сагһаань хойшо хэрэглэжэ, эхэ хэлээрээ олон түрэлэй ном зохёол бүтээжэ, Энэдхэг, Түбэд, Хятад гэхэ мэтэ олон хэлэнһээ элдэб жанрын зохёолнуудые оршуулһанаараа дэлхэйн соёлой һанда хуби нэмэриеэ оруулһан түүхэтэй. 1931 ондо монгол бэшэгээ лата үзэглэлөө һэлгэжэ, 1939 ондо «ө», «ү», «һ» гэһэн гурбан үзэгэй нэмэлтэтэй ород үзэглэл (хирилисэ үзэглэл) абтаһан юм. Оршон сагай буряад бэшэгэй хэлэн хори аялгууда үндэһэлэн байгуулагданхай.
Буряад хэлэн ород хэлэтэй адли Буряад Уласай гүрэнэй хэлэн болоно. Тус хэлээр бага һургуулиин хүүгэдые һургахаһаа гадна, дунда болон мэргэжэлэй дунда һургуулин һурагшад, мүн дээдэ, ехэ һургуулиин оюутадта буряад хэлые тусхай хэшээл болгожо заадаг юм. Буряад хэлээр һуралсалай, уран һайханай болон ниитэлэлэй зохёол, һонин һэдхүүл хэблэгдэн, теле- болон радиодамжуулганууд нэбтэрүүлэгдэжэ, театр ажалладаг. Буряад хэлые шэнжэлэн шудалха түбүүдынь ОЭУА-иин Сибириин Таһагай Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэлгын хүреэлэн, мүн Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Үндэһэтэнэй хүмүүнлигэй ухаанай дээдэ һургуули болоно.