Уран (планета)
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ура́н (символы: ) — Ҡояш системаһындағы планета, алыҫлығы буйынса Ҡояштан етенсе урында, диаметры буйынса өсөнсө, ауырлығы буйынса дүртенсе урында. Ерҙән күренмәй. Телескоп ярҙамында асылған беренсе планета[1]. 1781 йылдың 13 мартында инглиз ғалимы Уильям Гершель абайлап ала һәм Ҡояш системаһының сиген киңәйтә. Уға боронғо гректарҙың күк аллаһы Урандың исеме бирелә. Был асышҡа тиклем күҙетеүселәр уны нурһыҙ йондоҙ тип уйлаған була[2].
Уран | |||||||||
Открытие | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Беренсе асыусы |
Уильям Гершель | ||||||||
Асылған урыны |
Бат, Бөйөк Британия | ||||||||
Асылған ваҡыты | |||||||||
Экзопланетаны табыу ысулы |
күҙәтеү | ||||||||
Орбита характеристикалары | |||||||||
Эпоха: J2000 | |||||||||
Перигелий |
2 748 938 461 км | ||||||||
Афелий |
3 004 419 704 км | ||||||||
Ҙур ярымкүсәр (a) |
2 876 679 082 км | ||||||||
Орбитаның эксцентриситеты (e) |
0,044 405 586 | ||||||||
Әйләнеүҙең сидерик периоды |
30 685,4 көн | ||||||||
Әйләнеүҙең Синодик периоды |
369,66 көн | ||||||||
Орбита тиҙлеге (v) |
6,81 км/с | ||||||||
Уртаса аномалия;(Mo) |
142,955717° | ||||||||
Ауышлығы (i) |
0,772556° | ||||||||
Долгота восходящего узла (Ω) |
73,989821° | ||||||||
Перицентр аргументы (ω) |
96,541318° | ||||||||
Юлдаштары |
27 | ||||||||
Физик характеристикалар | |||||||||
Поляр ҡыҫылышы |
0,02293 | ||||||||
Экватор радиусы |
25 559 км | ||||||||
Поляр радиусы |
24 973 км | ||||||||
Өҫлөк майҙаны (S) |
8,1156·109 км² | ||||||||
Күләме (V) |
6,833·1013 км³ | ||||||||
Массаһы (m) |
8,6832·1025 кг | ||||||||
Уртаса тығыҙлығы (ρ) |
1,27 г/см³ | ||||||||
Экваторҙа есемдең тотҡарһыҙ төшөүе тиҙлеге (g) |
8,87 м/с² (0,886 g) | ||||||||
Икенсе космик тиҙлек (v2) |
21,3 км/c | ||||||||
Экваторҙа әйләнеү тиҙлеге |
2,59 км/с | ||||||||
Әйләнеү периоды (T) | |||||||||
Күсәр ауышлығы |
97,77° | ||||||||
Прямое восхождение северного полюса (α) |
17 сәғ 9 мин 15 с | ||||||||
Төньяҡ полюс ауышлығы (δ) |
−15,175° | ||||||||
Альбедо |
0,300 (Бонд) | ||||||||
Күренгән йондоҙ дәүмәле |
5,9— 5,32 | ||||||||
Мөйөшсә диаметр |
3,3"—4,1" | ||||||||
Температура | |||||||||
| |||||||||
уровень 1 бара |
| ||||||||
0,1 бара (тропопауза) |
| ||||||||
Атмосфера | |||||||||
|
Башлыса водородтан һәм гелийҙанҙан торған газ гиганттары Сатурн менән Юпитерҙан айырмалы рәүештә Урандың һәм уға оҡшаш Нептундың эсендә металл водороды бөтөнләй юҡ, әммә юғары температуралы модификацияларында боҙ ифрат күп. Шул сәбәп буйынса белгестәр был ике планетаны айырым «боҙ гиганттары» категорияһына индерә. Уран атмосфераһының нигеҙен водород менән гелий тәшкил итә. Бынан тыш, унда метан һәм башҡа углеводород эҙҙәре табыла, шулай уҡ боҙ, ҡаты аммиак һәм водородтан болоттар ҙа бар. Ҡояш системаһында Уранда иң һалҡын планетар атмосфера, минималь температураһы — 49 К (-224 °C). Урандың болоттары ҡатмарлы ҡатламлы төҙөлөшкә эйә, унда һыу иң түбәнге ҡатламда, ә метан — юғарғы ҡатламда[3]. Урандың эсе, нигеҙҙә, боҙҙан һәм тау тоҡомдарынан тора.
Ҡояш системаһының газ гиганттарындағы кеүек үк, Уранда ҡулсалар системаһы һәм магнитосфера, бынан тыш уның 27 юлдашы бар. Урандың киңлектә билдәләнеше Ҡояш системаһындағы башҡа планеталарҙан айырыла — уның әйләнеү күсәре был планетаның Ҡояш тирәләй әйләнеү яҫылығына ҡарата бер ни тиклем «ҡырын» ята. Шуға күрә лә Уран Ҡояш тирәләй йә төньяҡ полюсы, йә көньяҡ полюсы, йә экваторы, йә урта киңлектәре менән алмашлап боролоп әйләнә.
1986 йылда Американың «Вояжер-2» йыһан аппараты Ергә Уранды бик яҡындан фотоға төшөрөп ебәрә. Һүрәттәрҙә башҡа планета-гиганттарға хас болоттар һыҙаттары менән атмосфера штромдары булмаған «күрмәлекһеҙ» планета күҙ алдына баҫа[4]. Әммә әле, Урандың көн менән төн тигеҙләнеү нөктәһенә яҡынлашыуына бәйле, планетала килеп тыуған миҙгел үҙгәрештәре һәм һауа торошоноң әүҙемләшеүе һыҙаттарын ерҙән күҙәтеү мөмкинлеге тыуҙы. Уранда 250 м/с (900 км/сәғ) тиҙлектәге ел булыуы ихтимал.