Сүриәлә граждандар һуғышы
From Wikipedia, the free encyclopedia
Сүриәлә граждандар һуғышы — 2011 йылдың яҙында Сүриә территорияһында локаль граждандар ҡаршы тороуы булараҡ башланған һәм Бәшәр Асад[2] режимына ҡаршы ихтилалға әйләнгән күп яҡлы, күп кимәлле ҡораллы конфликт[2]. Ваҡыт үтеү менән, уға төбәктең төп дәүләттәре генә түгел, шулай уҡ халыҡ-ара ойошмалар, хәрби-сәйәси төркөмдәр һәм донъя йөҙөндәге державалар йәлеп ителде.
Сүриәлә граждандар һуғышы | |
Дәүләт | Сүриә |
---|---|
Ваҡиға ваҡыты | 2011 |
Башланыу датаһы | 15 март 2011 |
Ҡатнашыусылар | Бурхан Гальюн[d], Али Садреддин аль-Баянуни[d], Аль-Асаад, Рияд[d], Асеф Шаукат[d], Дауд Раджиха[d], Мәһир Әсәд, Бәшәр Әсәд, Махмуд, Али Хабиб[d], Валид Муаллем[d], Haitham al-Maleh[d], Samir Nashar[d], Mashaal Tammo[d] һәм Америка Ҡушма Штаттары |
Һәләк булғандар һаны | 570 000[1] |
Непосредственной причиной является | Ғәрәп яҙы |
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр | 103 218 |
Сүриәлә граждандар һуғышы Викимилектә |
Конфликттың төп ҡатнашыусылары — президент Башар Асад яғында сығыш яһаусы даими ҡораллы һәм хәрбиләштерелгән формированиелар (Сүриә ғәрәп ҡораллы көстәре, Милли оборона көстәре һ.б.), «уртасыл» Сүриә оппозицияһының формированиелары (Ирекле Сүриә армияһы, ғәрәп сөнни ҡәбилә берләшмәләре), курд регионалсылары (төбәкселәре — халыҡ үҙоборона отрядтары, Сүриә демократик көстәре), һәм шулай уҡ үҙ ирке менән сит илдәрҙән килгән күп һанлы ислам һәм йыһат террорсы группировкалары (Ислам дәүләте — ИГ) ан-Нусра фронты — хәҙерге ваҡытта «Хайят Таһрир аш-Шәм» һ. б.) һәм башҡалар.
Бәхәс яҡтары башҡа дәүләттәрҙән хәрби ярҙам ала: Рәсәй һәм Иран хөкүмәт көстәренә ярҙам күрһәтә, ә Сүриә оппозицияһы көнбайыш державаларынан, Төркиәнән һәм Фарсы ҡултығы монархияларынан ярҙам ала. Хөкүмәт яғында шулай уҡ Иран тарафынан булдырылған, уҡытылған һәм ҡоралланған сит ил хәрби формированиелары сығыш яһай[3]. Конфликтҡа сит ил дәүләттәре һәм ойошмалары байтаҡ йәлеп ителеүе арҡаһында бер төркөм эксперттар уны төбәк державалары араһындағы һуғыш тип баһалай[4][5][6][7].
2011 йылдың мартында «Ғәрәп яҙы» тулҡынында башланған хөкүмәткә ҡаршы сығыштар Сүриәнең төрлө ҡалаларында күләмле сыуалыштарға килтерҙе, шул уҡ йылдың йәйендә үк киң күләмле ҡораллы конфликтҡа әйләнде. Оппозицияның төп талаптары 1962 йылдан ғәмәлдә булған ғәҙәттән тыш хәл режимын бөтөрөүҙе һәм илдә демократик үҙгәртеп ҡороуҙар үткәреүҙе күҙ уңында тотҡан президент Башар Асадтың отставкаһын үҙ эсенә алды.
Тәүҙә хәрби хәрәкәттәр хөкүмәт армияһы менән «Ирекле Сүриә армияһы» (ССА) ойошмалары араһында алып барыла. Сүриә оппозицияһының төп ойошмаһы ул осорҙа хөкүмәткә ҡаршы фракциялар ингән Сүриә милли советы булған. Әммә һуңынан оппозиция сафтарында тарҡалыш була — Сүриә Курдистаны территорияһында үҙ власть органдарын (Юғары курд советы) ойошторған курд ойошмалары уның составынан тәүгеләрҙән булып сыға, ә 2013 йылда радикаль ислам төркөмдәре "Ислам фронты"н ойоштора.
Баш күтәреүселәр рәтендәге тарҡалыу арҡаһында автоматлаштырылған тәьминәт системаларының позициялары ярайһы уҡ түбәнәйә, һәм донъяуи оппозиция икенсе планға күсә. Хөкүмәт көстәренә ҡаршы тороуҙа ислам төркөмдәре төп роль уйнай башлай, улар араһында «Фронт ан-Нусра» (Әл-Ҡаиданың Сүриә бүлексәһе) һәм «Ислам дәүләте» (ИГ) террористик ойошмалары һуғышҡа һәләтлеләрҙән һанала.
Ислам дәүләтенең һөжүм итеүе һәм 2014 йылдың йәйендә Сүриә менән Ираҡтың ярайһы ҙур биләмәләрен террорсылар баҫып алыуы АҠШ-тың һәм уның союздаштарының Сүриәгә хәрби интервенцияһына килтерҙе. 2014 йылдың сентябренән алып улар Сүриәлә исламсыларҙың позицияларына авиаудар эшләне, шулай уҡ «уртасыл оппозиция» отрядтарын ҡораллындарҙы һәм өйрәтте. 2015 йылдың 30 сентябрендә Рәсәй Федерацияһының Һауа-йыһан көстәре Сүриәлә президент Башар Асад менән килешеү буйынса дәүләт ғәскәрҙәре тығыҙ координацияла хәрби операция башланы. 2015 йылдың октябрендә Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге Сүриәләге халыҡ-ара коалиция ярҙамында «Ислам дәүләте» менән көрәшеү маҡсатында үҙәген үҙоборона ғәскәрҙәре тәшкил иткән Сүриә демократик көстәре хәрби альянсы ойошторола[8].
Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, 2015 йылға конфликт барышында 220 меңгә яҡын кешенең ғүмере өҙөлгән[2]. Һуғыш Европа миграция көрсөгөнөң төп сәбәптәренең береһе була, һөҙөмтәлә Сүриә ҡасаҡтары күпләп һәләк була. Бәхәс ҡаты хәрби хәрәкәттәр, торама пункттарҙы тәртипһеҙ утҡа тотоу, күмәк кеше үлтереү һәм тыныс халыҡҡа ҡаршы бик күп хәрби енәйәттәр менән характерлана. Ил иҡтисадына һәм инфраструктураһына ғәйәт ҙур зыян килтерелә.
2016 йылдың төп ваҡиғаһы — Алеппо өсөн алышта хөкүмәт ғәскәрҙәренең һәм уларҙың союздаштарының уңыштары. Сүриәнең төньяғында дүрт йыл буйына был стратегик ҡаланың көнсығыш яртыһын контролдә тотҡан оппозицион отрядтар ҡыйратылды. Оппозиция тарафынан контролдә тотолған башҡа Сүриә ҡалаларынан (иң элек Хомс һәм Хама) айырмалы рәүештә, уларҙы ҡамауҙар оҙаҡ айҙарға һуҙылды һәм хөкүмәт көстәре маҡсаттарына тик хәлдән тайҙырыу тактикаһы (аҙыҡ-түлек, өҫтәмә һәм боеприпастарҙан мәхрүм ителгән оппозиция отрядтары ҡаланан китергә ризалашты) буйынса ғына өлгәште. Алепполағы алыштарҙың башланыуы Сүриә хөкүмәте ғәскәрҙәренең оппозиция көстәре менән ҡаршы тороуындағы хәлде ҡыйыу рәүештә үҙгәртә[9].
Хөкүмәт армияһының уңыштарынан тыш, 2016 йыл тағы ике принципиаль үҙгәреш килтерҙе. Беренсенән, Сүриәләге низағҡа яңы ҡатнашыусы килеп ҡыҫылды — Төркиә Сүриәнең төньяғына ғәскәрҙәр индерҙе. Операцияның рәсми маҡсаты «Ислам дәүләте» террорсыларына ҡаршы көрәш тип иғлан ителһә лә, ысынында иһә Анкараның төп дошманы 2016 йылдың мартында Төркиә сиге буйында үҙҙәренең автономияһын иғлан иткән Сүриә курдтары ине[10]. Икенсенән, 2016 йылдың майында Пальмираның хөкүмәт ғәскәрҙәренең Пальмираны азат итеүе төп символға әүерелеп, «Ислам дәүләтенең» позицияларын ярайһы уҡ ҡаҡшатҡан. Күрше Ираҡта 2016 йылда «Ислам дәүләте» ғәйәт ҙур биләмәләр юғалтты: хөкүмәт ғәскәрҙәре һәм уларҙың союздаштары Эль-Фаллуджды һәм Рамадиҙы ИГ-нан азат итте. Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге Халыҡ-ара коалиция йыл аҙағына тиклем Ираҡтың «хәлифәт баш ҡалаһы» — Мосулға һөжүмен тамамлай алманы. АҠШ ярҙам иткән "Сүриә демократик көстәре"нең Сүриәнең «хәлифәт баш ҡалаһы» — Раккаға һөжүме кәмене. Төп Сүриә хөкүмәте көстәре Алеппоны ҡамауҙа мауығыуынан файҙаланып, декабрь башында Ислам дәүләте формированиелары Пальмираны һәм уның эргә-тирә биләмәләрен тартып ала алды[11]. Әммә был «Ислам дәүләтенең» ваҡытлыса, локаль уңышы ғына булды[9].
2017 йыл Сүриәләге хәлгә киҫкен үҙгәрештәр алып килде. 2015 йылда Сүриәлә, шулай уҡ Ираҡта ҙур биләмәләрҙе контролдә тотҡан «Ислам дәүләте» төркөмөн тар-мар итеү йылдың төп йомғағы булды. Ислам дәүләтен тар-мар итеү Рәсәйгә 2017 йылдың аҙағында Рәсәй Һауа-йыһан көстәренең операцияһын туҡтатыу тураһында иғлан итергә мөмкинлек бирҙе. Ә хәрби хәрәкәттәрҙең әүҙем фазаһын тамамлау тыныслыҡҡа килтермәгән — Сүриә оппозицияһы һәм уға булышлыҡ итеүсе тышҡы көстәр, әгәр власть башында Бәшәр Асад ҡалһа, һуғыштан һуңғы аяҡҡа баҫыуҙа ҡатнашырға йыйынмауы тураһында белдереүен дауам итте[12].
2018 йылдың уртаһына ҡарата, Ислам дәүләте университеты боевиктары Сүриәнең көньяғында Даръа провинцияһындағы ҙур булмаған биләмәләрҙе, шулай уҡ Әл-Букамаль һәм Дейр-эз-Зор ҡалалары араһында Евфраттың көнсығыш ярындағы бер нисә тораҡ пунктты контролдә тотҡан. ИГ Хомс һәм Дейр-эз-Зор провинциялары тоташҡан ерҙә, Хомс һәм Эс-Сувейда провинциялары сигендә, Сүриә сүлендәге ике анклавта ла һаҡланған[13].
2018 йылдың башында Төркиәнең Юғары көстәре Төркиә биләмәһендә әҙерләнгән Сүриә милли армияһы отрядтары менән берлектә «Операция „Оливковая ветвь“» «Зәйтүн ботағы» хәрби операцияһын уҙғарҙы, һөҙөмтәлә март уртаһына Африка ҡалаһы һәм эргә-тирәләге район уларҙың контроленә күсте. Йыл дауамында Сүриә хөкүмәте ғәскәрҙәре, хөкүмәт берләшмәләре һәм союздаштар Сүриәнең үҙәгендәге, көньяғындағы һәм көньяҡ-көнбайышындағы ҙур биләмәләр өҫтөнән контролде тергеҙҙе, ҡораллы оппозицияның бик күп анклавтарын бөтөрҙө. 2017 йылда Рәсәй, Төркиә һәм Иран аралашсылығы һөҙөмтәһендә ойошторолған дүрт деэскалация зонаһының берәүһе, Идлиб провинцияһын һәм Хама провинцияһының төньяҡ райондарын үҙ эсенә алған биләмә, генә 2018 йылдың аҙағына Сүриә биләмәһендә ҡалды. Был зона Төркиә Ҡораллы Көстәренең контроль-күҙәтеү постары һәм бер-береһе менән көнәркәш булған төркөмдәр («Хайят Таһрир әш-Шам» (ХТШ), «Джебхат Таһрир Сүриә» һ.б.) тарафынан контролдә тотола.
Этник яҡтан Алеппо провинцияһының төньяҡ өлөшөндә курд райондарын курд формированиеларына ҡаршы бер нисә хәрби операция һөҙөмтәһендә Төркиә тарафынан финанс ярҙамы күрһәтелгән һәм ҡоралландырылған Төркиә армияһы подразделениелары һәм Сүриә милли армияһы отрядтары баҫып ала.
АҠШ тарафынан ойошторолған һәм финансланған Сүриәнең төньяҡ провинцияларының курд райондары (төньяҡ-Көнсығыш Сүриәнең үҙ иғлан ителгән Сүриә Курдистаны Автономиялы хакимиәте) «Сүриә демократик көстәре» контролендә булды. Төньяҡ-Көнсығыш Сүриә автономиялы хакимиәте шулай уҡ ғәрәп-сөнни ҡәбиләләре һәм ҡыйратылып бөтмәгән ИГ ғәскәре ярсыҡтары һаҡланған Дейр-эз-Зор провинцияһының бер өлөшөн һәм Эр-Ракка провинцияһының Евфрат аръяғы тип йөрөтөлгән көньяҡ өлөшөндәге объекттарҙы контролдә тотто[14].
2019 йылдың октябрендә, Төркиә армияһының Сүриәнең төньяғына сираттағы баҫып инеүе һөҙөмтәһендә, Төньяҡ-Көнсығыш Сүриә Автономиялы хакимиәте менән килешеү буйынса, курдалар күҙәтеүендәге биләмәгә Сүриә-Төркиә сигенә сыҡҡан Сүриә хөкүмәт ғәскәрҙәре индерелде. Үҙ-үҙеңде яҡлаусы курд отрядтары сиктән 30 километр алыҫлыҡтағы зонанан сығарыла. Был зонала хәүефһеҙлекте Төркиә армияһы менән берлектә зонала патруллек иткән Рәсәй хәрби полицияһы тәьмин итә.
ИГ көстәренең ҡалдыҡтары һуңғы ваҡытта асыҡ ҡораллы бәрелештәрҙән ҡасып, партизандар һуғышы ысулына иҫәп тота. Баш күтәреүселәр һуғышын алып барыу өсөн иң уңайлы урын (бәлки, ИГ-ны тергеҙергә маташыу) Сүриә-Ираҡ сигенең ике яғына ла яҡын райондар булыр, тип уйлай эксперттар[13].
2020 йылдың 31 мартына ҡарата Сүриә ҡораллы көстәре — ил биләмәһендә 63,57 %, СДС — 25,57 %, баш күтәреүселәр төркөмдәре (шул иҫәптән ХТШ) Төркиәлә — 9,72 %; ИГ — 1,14 %.
2011 йылдан халыҡ-ара берләшмә Сүриәлә сәйәси көйләүгә ирешергә маташты. Сүриә властары һәм оппозицияның төрлө вәкилдәре араһында һөйләшеүҙәр ҡатнашыусылар составы менән айырылып торған төрлө форматтарҙа үтте. Америка Ҡушма Штаттары Женева процесының өҫтөнлөгөн талап итә, шул уҡ ваҡытта Рәсәй, Төркиә һәм Иран Астанала һөйләшеүҙәр алып барыу процесын хуплай[15].
Рәсәй хәрбиҙәре баһалауынса, 2018 йылдың аҙағында, хәрби хәрәкәттәр осоронда, 2011 йылдан башлап Сүриәнән 6,9 миллиондан ашыу ҡасаҡ киткән. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының ҡасаҡтар эштәре буйынса юғары комиссары идаралығы мәғлүмәттәренә ярашлы, 2018 йылдың 1 декабренә 45 дәүләттә рәсми рәүештә теркәлгән 6 664 415 Сүриә ҡасаҡтары, шул иҫәптән 1 999 325 ҡатын-ҡыҙы һәм 3 398 852 бала була. Күпселек ҡасаҡтар Төркиәлә (3,6 миллион), Ливанда (яҡынса 952 мең), Иорданияла (674 мең самаһы), Германияла (534 мең самаһы), Ираҡта (яҡынса 252 мең) дәүләттәрендә урынлашҡан. 2018 йылдың декабренә ҡарата, һуғыш хәрәкәттәренән бик аҙыраҡ зыян күргән 412 ауылда яҡынса 1,5 миллион урынлыҡ ҡасаҡтарҙы ҡабул итеү һәм урынлаштырыу пункттары асылған[16]. Шулай уҡ хәрби хәрәкәттәр зонаһында урынлашҡан ҙур ҡалаларҙа һәм ауылдарҙа инфраструктураның 40-70 % емерелеүе ҡасаҡтарҙың ҡайтыуын ҡатмарлаштыра[17][18].
Халыҡ-ара ойошмалар ваҡиғаларҙа ҡатнашҡан бар яҡтарҙы ла, шул иҫәптән Сүриә хөкүмәте, ИГИЛ, оппозиция баш күтәреүселәр төркөмдәрен, Рәсәйҙе[19], Төркиәне[20] һәм АҠШ етәкләгән коалицияны кеше хоҡуҡтарын етди боҙған һәм[21]күп кеше үлтергән өсөн ғәйепләй[22].