Приматтар (лат. Primates, франц. Primat, primas, һүҙенән " һүҙмә-һүҙ «беренсе») — плацентар һөтимәрҙәре отрядынан, шул иҫәптән, маймылдар һәм ярым маймылдар. 477 төрө бар[1].
Ҡыҫҡа факттар Фәнни классификация, Халыҡ-ара фәнни исеме ...
Приматтар |
|
Фәнни классификация |
---|
арауыҡтағы ранг
Суб-батшалыҡ: | Эуметазойҙар | Супер-класс: | Дүрт аяҡлылар | Инфра-класс: | Плаценталылар | Супер-отряд: | Euarchontoglires | Миротряд: | Приматообразные |
|
Халыҡ-ара фәнни исеме |
---|
Primates Linnaeus, 1758
|
Ярымотряд һәм ғаиләләр |
---|
Еүешморондар (Strepsirrhini)
- Кәрлә лемурҙар (Cheirogaleidae)
- Лемурҙар (Lemuridae)
- Лепилемурҙар (Lepilemuridae)
- Индрийҙар (Indridae)
- Ҡулаяҡлылар (Daubentoniidae)
- Лориялар (Loridae)
- Галагтар (Galagonidae)
Ҡороморондар (Haplorrhini)
- Оҙон табанлылар (Tarsiidae)
- Уйынсыҡ маймылдар (Callitrichidae)
- Элгәс ҡойроҡло маймылдар (Cebidae)
- Ночные обезьяны (Aotidae)
- Саковые (Pitheciidae)
- Үпмәксе һымаҡ маймылдар (Atelidae)
- Мартышкалар (Cercopithecidae)
- Гиббондар (Hylobatidae)
- Гоминиды (Hominidae)
|
|
|
Ябырға
Приматтарҙың ата-бабалары тропик урмандарҙа ағастарҙа йәшәгән. Хәҙерге приматтарҙың күбеһенең йәшәү рәүеше ағас менән бәйле. Шуға ярашлы, улар өс үлсәмле йәшәү мөхитенә яраҡлашҡандар.
Антарктиданан башҡа бөтә ҡитғаларҙа йәшәгән кешеләрҙән тыш, приматтарҙың күпселеге Америка, Африка һәм Азияның тропик йәки субтропик райондарында йәшәй[2]. Приматтарҙың тән ауырлығы лемурҙарҙың (Microcebus berthae) 30 г-дан алып көнсығыш уйһыулыҡ гориллаһының 200 килограмға тиклем үҙгәрә.
Палеонтологик мәғлүмәттәр буйынса иң боронғо приматтар (плесиадапистар ырыуы вәкилдәре) һуңғы палеоцендан бирле билдәле, 55—58 миллион йыл элек[3]. Молекуляр сәғәт ысулы приматтарҙың яҡынса 85 миллион йыл элек крит осоро уртаһында ата-баба формаларынан айырылыуы ихтималлығын күрһәтә[3].
Примат отряды ике ярым отрядҡа бүленә — ярым маймылдар һәм маймылдар. Ярым маймылдар отрядына ҡараған приматтар боронғо приматтарға хас һыҙаттарға эйә. Ярым маймылдар отрядына ҡараған приматтар антропоидтарҙан, шул иҫәптән кешегә оҡшағандарҙан. Һуңғы ваҡытта приматтар Strepsirhini отрядтарына һәм Haplorhini ярым отрядҡа классификациялана. Маймылдар киң танаулы, йәки Яңы донъя маймылдарына (Көньяҡ һәм Үҙәк Америкала йәшәй), тар танаулы, йәки Иҫке донъя маймылдарына (Африкала һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияла йәшәйҙәр) бүленә. Яңы донъя маймылдарына, атап әйткәндә, капуциндар, ревундар һәм саймириҙар инә. Тар танаулы маймылдарға (мәҫәлән, бабуиндар һәм макакалар), гиббондар һәм эре маймылдар ҡарай. Кеше — ҡаҙылма ҡалдыҡтар Европала элек күп кенә башҡа төрҙәрҙең йәшәүен күрһәтһә лә, Африка, Көньяҡ һәм Көнсығыш Азия илдәренән ситтә таралған тар танаулы маймылдарҙың берҙән-бер вәкиле. Приматтарҙың яңы төрҙәре даими тасуирлана, XXI быуаттың тәүге декадаһында 25-тән ашыу төр тасуирланған, ун бер төрө — 2010 йылдан алып.
Приматтарҙың күбеһе ағаста йәшәү рәүеше алып бара, әммә ҡайһы берҙәре, шул иҫәптән кеше һымаҡ оло маймылдар һәм бабуиндар ер тормошона күскән. Әммә ер өҫтөндәге йәшәү рәүеше алып барған приматтар ағас буйлап үрмәләү өсөн яйланмалар һаҡлай. Хәрәкәт итеү ысулдарына ағастан ағасҡа һикереү, ике йәки дүрт ағза менән йөрөү, артҡы аяҡ-ҡулдарының бармаҡтарына терәп йөрөү, шулай уҡ алғы аяҡтарҙа бәүелеп йөрөүе инә.
Приматтарға башҡа һөтимәрҙәргә ҡарағанда ҙурыраҡ мейе хас. Бөтә тойғолар араһында стереоскопик күреү, шулай уҡ еҫ һиҙеү бик ҙур әһәмиәткә эйә. Был һыҙаттар маймылдарҙа нығыраҡ һиҙелә һәм лориларҙә һәм лемурҙарҙf көсһөҙөрәк була. Ҡайһы бер приматтарға өс төҫлө күреү хас. Күптәренең баш бармаҡтары башҡа бармаҡтарына ҡапма-ҡаршы; ҡайһы берҙәренең йәбешкәк ҡойроғо бар. Күп төрҙәре өсөн енси диморфизм хас, ул тән ауырлыҡтарында, аҙау тештәрҙең ҙурлыҡтарында, төҫтәрендә сағыла.
Приматтар оҡшаш ҙурлыҡтағы башҡа һөтимәрҙәргә ҡарағанда әкренерәк үҫешә һәм өлгөрә, әммә оҙаҡ йәшәй. Төрөнә ҡарап өлкәндәр яңғыҙ, йөҙҙәрсә заттан торған парҙарҙа йәки төркөмдәрҙә йәшәй ала.