Ассирия
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ассирия (аккад теле: Aššur, ғәр. أشور Aššûr, йәһ. אַשּׁוּר Aššûr, арам. ܐܫܘܪ Ašur, арам. ܐܬܘܪ Atur, әрмән: Ասոր Asor, ассир.: Atur) — Төньяҡ Ике йылға араһындағы (Междуречье) (хәҙерге Ираҡ территорияһында) боронғо дәүләт. Ассирия, б.э.т. XXIV—VII быуаттарҙа (яҡынса б.э.т. 609 йылда), Мидия һәм Вавилония уны ҡыйратҡанға саҡлы, ике мең йыл самаһы йәшәй. Яңы Ассирия державаһы бөйөк дәүләте (б.э.т. 750—620 й.) кешелек тарихында беренсе империя булып һанала.
Ассирия | |
Aššur | |
Б.э.т. XXIV быуат — Б.э.т. 609 йыл
| |
---|---|
Баш ҡала |
Ашшур (б.э.т. 2600—870 йй. тирәһе), |
Телдәр |
аккад теле, арамей теле, шумер теле |
Халҡы |
12 000 000 |
Преемственность | |
Мидия → | |
Ассирия Викимилектә | |
Б.э.т. IX быуаттың тәүге яртыһында ассирийлылар хәрби баҫып алыу походтарын башлай. Улар бөтөн Месопотамияны, Фәләстанды һәм Кипрҙы, хәҙерге Төркиә һәм Сүриә, шулай уҡ Мысыр территорияларын (уны 15 йылдан юғалтҡандар) яулап ала. Яуланған ерҙәрҙә, яһаҡ түләү йөкләмәләрен һалып, провинциялар барлыҡҡа килтерәләр, ә иң оҫта һөнәрселәрҙе ассирия ҡалаларына күсерәләр (моғайын, шуға күрә лә Ассирия сәнғәтендә тирә-яҡ халыҡтар мәҙәниәттәренең йоғонтоһо һиҙеләлер). Ассирийлылар үҙҙәренең империяһында, бөтөн баш күтәреүселәрҙе көсләп күсереп депортация һәм ҡаты язалап, бик ҡанһыҙ идара итә.
Ассирия б.э.т. VIII быуаттың өсөнсө сирегендә Тиглатпаласар III (б.э.т. 745—727 йй.) идара иткән осорҙа иң ҡеүәтле үҫешкә өлгәшә. Уның улы Саргон II Урартуны ҡыйрата, Төньяҡ Израиль батшалығын яулай һәм батшалыҡ сиктәрен Мысырға саҡлы киңәйтә. Уның улы Сеннахериб Вавилондағы ихтилалдан һуң был ҡаланы ер менән тигеҙләй. Иҫ киткес ҡупшылығы менән күҙҙең яуын алған үҙе төҙөткән Ниневияны баш ҡала итеп һайлай. Ҡала биләмәләре байтаҡҡа арттырыла һәм ҡеүәтле нығытмалар ҡалҡып сыға, яңы һарай төҙөлә, ғибәҙәтханалар яңыртыла. Ҡаланы һәм уның тирә-яғындағы баҡсаларҙы яҡшы һыу менән тәьмин итеү маҡсатында, бейеклеге 10 м булған һыу үткәргес акведук ҡорола.
Баш ҡалаһы Ниневия (хәҙерге Мосул ҡалаһы яны) булған Ассирия II меңйыллыҡ башынан алып яҡынса б.э.т. 612 й. саҡлы, Мидия һәм Вавилонияның берләшкән ғәскәрҙәре тарафынан емертелгәнсе, йәшәй. Шулай уҡ Ашшур, Калах һәм Дур-Шаррукин («Саргон һарайы») ҙур ҡалалар була. Тотош идаралыҡ Ассирия батшалары ҡулында була — улар бер үк ваҡытта баш ҡанбабалар (верховный жрец) һәм хәрби башлыҡ юғары вазифаһын биләй, хатта ҡайһы бер ваҡытта казначей ҙа була. Өҫтөнлөклө хәрби етәкселәр батша кәңәшселәре була (провинция идарасылары (управляющие), мотлаҡ армияла хеҙмәт иткәндәр һәм батшаға яһаҡ түләгәндәр). Игенселек менән ҡолдар һәм бойондороҡло хеҙмәтселәр шөғөлләнә.