Vaytanq müqaviləsi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Vaytanq müqaviləsi (mao. Te Tiriti o Waitangi) - ilk dəfə 6 fevral 1840-cı ildə Yeni Zelandiyanın Şimal adasından olan İngilis tacı və Maori başçılarının (rangatira) nümayəndələri tərəfindən imzalanmış bir müqavilə
Vaytanq müqaviləsi Te Tiriti o Waitangi | |
---|---|
Vaytanq müqaviləsi | |
| |
İmzalanma tarixi | 6 fevral 1840-cı il |
İmzalanma yeri | Vaytanq adalar körfəzində və Yeni Zelandiyadakı müxtəlif yerlərdə.Hal hazırda Yeni Zelandiya, Vellinqton Milli Kitabxanasında. |
Tərəflər | İngilis tacı nümayəndələri, Şimal adasının müxtəlif Maori rəisləri, daha sonra isə 500 nəfər imza atanlar |
Status | Dünya Sülh proqramı |
Dilləri | Maori dili, ingilis dili |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Vaytanq müqaviləsi Vikimənbədə |
Dövlətin siyasi konstitusiyasına və Yeni Zelandiyanın milli miflərinə aid bu müqavilə tarix üçün mərkəzi əhəmiyyətə malik bir sənəd oldu,xüsusilə XX əsrin sonlarından etibarən Yeni Zelandiya hökuməti ilə Maori əhalisi arasında siyasi əlaqələrin qurulmasında böyük rol oynadı.
Müqavilə, bəzi Maori rəhbərləri fransız hücumlarından qorunmaq üçün İngilislərə müraciət etdikdə,İngilis kolonistləri və Yeni Zelandiya Şirkətinin (çox sayda sakinlər və ola biləcək məskunlaşanlar adından çıxış edənlər) İngilis Tacına Yeni Zelandiyada bir koloniyanın qurulması üçün təzyiq göstərdiyi bir vaxtda yazılmışdır. Maorilərin öz torpaqlarına, meşələrinə və digər mülklərinə sahibliyini tanımaq və Maori İngilis subyektlərin də olduğu kimi hüquqlar vermək,Yeni Zelandiyanın İngilis valisini yaratmaq niyyəti ilə hazırlanmışdır. İngilis tacı tərəfindən, leytenant qubernator Viliyam Hobson, 1840-cı ilin may ayında Yeni Zelandiya üzərində İngilis suverenliyi elan edildikdə, maori xalqının öz hüquqlarının rədd edildiyini hiss etməməsini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu[1]. Yazıldıqdan və tərcümə edildikdən sonra ilk Vaytanqda Şimali Maori rəhbərləri tərəfindən imzalanmışdır.Ardından Yeni Zelandiya ətrafında nüsxələr götürüldü və sonrakı aylar ərzində bir çox başqa rəislər imzaladılar[2]. Bəzi Maori liderləri buna qarşı xəbərdarlıq etmələrinə baxmayaraq, təxminən 530 ilə 540 Maori arasında, ən azı 13 qadın olmaqla, Vaytanq müqaviləsini imzaladılar[3][4]. Müqavilənin dərhal çıxan nəticəsi Kraliça Viktoriya hökumətinin torpaq almaq üçün yeganə hüquq qazanması oldu[5]. Ümumilikdə Vaytanq müqaviləsinin doqquz imzalanmış nüsxəsi, o cümlədən 6 fevral 1840-cı ildə Vaytanqda imzalanmış vərəqi var[6].
Müqavilənin mətni preambula və üç maddədən ibarətdir. İngilis dilindən tərcümə edilmiş Maori mətni ilə ikidilli olur.
- İngilis mətnlərindən birində İngiltərə hökumətinə "suverenliyin bütün hüquqları və səlahiyyətləri" verilir.
- Maorilərin torpaqlarına davam edən mülkiyyətini və İngiltərə hakimiyyətinin əvvəlcədən mülkiyyət hüququnu müəyyən edir.
- Maori xalqına İngilislərdəki kimi tam hüquqlar və qorunmalar verir.
Ancaq İngilis mətni və Maori mətni xüsusən suverenliyə sahib olmaq və ona tabe olmaq mənasına gəldikdə əhəmiyyətli dərəcədə biri-birindən fərqlənir. Bu uyğunsuzluqlar imzalanandan sonrakı onilliklərdə fikir ayrılığına səbəb oldu, nəticədə 1845 - 1872 illərində [7] Yeni Zelandiya müharibələrinə səbəb verdi.
XIX əsrin ikinci yarısında Maorilər ümumiyyətlə sahib olduqları ərazilərin bir hissəsini, bəzən qanuni satış yolu ilə, lakin çox vaxt ədalətsiz torpaq sövdələşmələri və ya Yeni Zelandiya müharibələrinin ardından açıq müsadirə nəticəsində itirmişdilər. Yeni Zelandiya müharibələrindən sonrakı dövrdə Yeni Zelandiya höküməti əsasən müqaviləyə məhəl qoymadı və 1877-ci ildə çıxarılan bir məhkəmə qərarı, bunun "sadə bir etibarsızlıq" olduğunu elan etdi. 1950-ci illərdən başlayaraq, Maorilər, müqavilədən suverenliyə əlavə hüquqlar tələb etmək və itirilmiş torpaqları geri qaytarmaq üçün bir platforma olaraq istifadə etməyə çalışırdılar;1960-1970-ci illərdə hökumətlər bu mübahisələrə cavab verərək müqavilənin torpaq hüquqlarının təfsirində və Maori xalqı ilə dövlət arasındakı münasibətlərin yaxşılaşmasında getdikcə mərkəzi rol oynadığı qeyd olunurdu. 1975-ci ildə Yeni Zelandiya Parlamenti İngilis tacı və ya onun agentləri tərəfindən müqaviləni pozduğunu araşdırmaq və həll etmək üçün təklif irəli sürərək, Vaytanq Tribunalını müqaviləni şərh etməyi tapşıran daimi bir araşdırma komissiyası olaraq təsis edərək, Vaytanq Aktı müqaviləsini qəbul etdi[7]. Əksər hallarda Məhkəmənin tövsiyələri İngilis Tacı üçün məcburi deyildi,lakin ümumi dəyəri təxminən 1 milyard dollar olan yaşayış məntəqələri müxtəlif Maori qruplarına verildi[7]. XX əsrin sonlarında qəbul edilən müxtəlif qanunlar müqaviləyə istinad etdi,lakin müqavilə heç vaxt Yeni Zelandiya bələdiyyə qanununun bir hissəsi olmamışdı. Buna baxmayaraq, müqavilə geniş şəkildə Yeni Zelandiyanın təsis sənədi kimi qəbul edildi[8][9][10].
Yeni Zelandiya hökuməti Vaytanq gününü 1974-cü ildə milli tətil olaraq təsis etdi;hər il tətildə müqavilənin imzalanma tarixi xatırlanır.