Çılpaqtoxumlular
From Wikipedia, the free encyclopedia
Çılpaqtoxumlular şöbəsi (lat. Gymnospermae) — iynəyarpaqlılar və buna bənzər toxumlu bitki qrupu. Çılpaqtoxumlular arxeqoniyalı bitkilərdir. Ağac və kol şəklində olurlar. Onlar birevli bitkilərdir, toxum vasitəsilə çoxalırlar. Toxumlar külək vasitəsilə yayılırlar. Çarpaz tozlanma adlanan proses may ayında gedir. Ağac və kolşəkilli nümayəndələri var. Əksəriyyətinin yarpaqları nazik iynəşəkilli olur.Meyvələri olmur.
Çılpaqtoxumlular | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Elmi təsnifat | ||||||
Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Phragmoplastophyta Klad: Klad: Tracheophyta Klad: Şöbəüstü: Çılpaqtoxumlular |
||||||
Beynəlxalq elmi adı | ||||||
|
Çılpaqtoxumlulardan şamlar və sərvlər fəsiləsinin nümayəndələri geniş yayılmışdır. Dünyanın ən hündür, yoğun və uzunömürlü ağacı sekvoya (mamont ağacı) da çılpaqtoxumlulara mənsubdur.
Toxumlu bitkilər iki yerə bölünür: çılpaqtoxumlular və örtülütoxumlular. Çılpaqtoxumlular növ tərkibi etibarilə nisbətən az, örtülütoxumlular isə çoxdur. Onların budaqlarında şəklini dəyişmiş, zoğ hesab edilən qozalar olur.Qozalarda toxumlar yetişir. Toxumlar qoza pulcuqlarında çılpaq yerləşdiyinə görə çılpaq toxumlar adlanır.
Çılpaqtoxumlular-750 növü var.Bu adı toxumlarının çılpaq halda qulcuqların qoltuğunda yerləşdiyi üçün almışdır.İlk iynəyarpaqlı bitkilər Palezoy erasının Daş-kömür dövründə yaranıb.
Əsas xüsusiyyətləri
- .
- İlk dəfə bunlarda əsas kök və toxum əmələ gəlir.
- Ağac və kol şəklində olurlar. Ot şəkilli növü yoxdur.
- Soyuq və mülayim iqlimdə, yüksək dağlarda yayılmış və həmişəyaşıl meşələr əmələ gətirmişlər.
- Birevli bitkilərdir,
- Yarpaqları iynə və pulcuqşəkillidir,bəzilərində isə (ginko) enliyarpaqlıdır.
- Yarpaqlar qışda tökülmür.
- Toxum vasitəsilə çoxalırlar.
- Hər toxumun üzərində qanadcıq olur.
- Toxumlar qanadcıqların köməyi ilə külək vasitəsilə yayılırlar.
- Külək vasitəsilə çarpaz tozlanırlar.
- Çarpaz tozlanma adlanan proses may ayında gedir.
- Mayalanma sudan asılı deyil.
- Mayalanma hərəkətsiz erkək qametlər- spermlər vasitəsi ilə gedir.
- Endosperm ancaq ana orqanizmin xüsusiyyətlərini daşıyır.
- Meyvələri və çiçəkləri olmur.
- Çılpaqtoxumlulardan şamlar və sərvlər fəsiləsinin nümayəndələri geniş yayılmışdır.
- Govdəsində qabıq hissə nazik ,oduncaq hissə isə qalındır.Özək də zəif inkişaf edib.
- Oduncaq əsasən dayaq və ötürücü funksiya daşıyan ölü hüceyrələrdən təşkil olunub.
- Bəzi növlərin qabıq və oduncağında içərisi efir yağları və qətranla dolu kanallar var.Bu maddələrin buxarlanması ətrafa xöş iy verir,bakteriyalara isə öldürücü təsir edir.
- Dünyanın ən hündür, yoğun və uzunömürlü ağacı sekvoya (mamont ağacı) da çılpaqtoxumlulara mənsubdur.
Çılpaqtoxumluların çoxalması. Çılpaqtoxumluların, məsələn, adi şam ağacının çoxalması belə baş verir. Yazda birevli bitki olan şam ağacının cavan budaqlarında iki cür – dişi və erkək qoza yetişir. Dişi qozaların hər pulcuğu üzərində iki yumurtacıq, erkək qozada isə iki tozcuq kisəsi olur. Erkək qozadakı yetişmiş tozcuqlar külək vasitəsilə dişi qozalarda olan yumurtacıqların üzərinə düşür. Tozlanmadan sonra dişi qozanın pulcuqları qapanır. Tozlanmadan müəyyən müddət keçdikdən sonra mayalanma baş verir. Mayalanmada yalnız bir yumurta hüceyrə və spermi iştirak edir. Yaranan ziqotdan rüşeym inkişaf edir. Qozalar yetişdikdə qonur rəng alır. Yetişmiş qozaların pulcuqları aralandıqda onun içərisindən pərdəvari qanadcığa malik toxumlar tökülür. Onlar külək vasitəsilə yayılır və əlverişli şəraitdə cücərərək yeni bitkiyə başlanğıc verirlər.
Çılpaqtoxumluların əhəmiyyəti - digər bitkilər kimi, çılpaqtoxumlular da üzvi maddə yaradır, karbon qazını udur və oksigeni buraxır. Onlar həm də havanı ozonla zənginləşdirir və havadakı bakteriyaları məhv edən xüsusi maddələr – fitonsidlər ifraz edir. Çılpaqtoxumluların əksəriyyətində kök sistemi yaxşı inkişaf etdiyi üçün torpaqların eroziyadan qorunmasında geniş istifadə edilir. Çılpaqtoxumlulardan xammal kimi də istifadə olunur. Onlar tikinti materialı kimi işlədilir. Gövdələrindən kimyəvi üsulla süni ipək, kağız istehsal olunur. Bunlardan, həmçinin, skipidar, kanifol, müxtəlif vitaminlər, Sibir şamının toxumundan isə yağ alınır.